Samas 10

समास 10 - दशक १

दासबोध दशक पहिला – समास दहावा : नरदेहस्तवननिरूपण ॥ श्रीराम ॥

धन्य धन्य हा नरदेहो । येथील अपूर्वता पाहो ।

जो जो कीजे परमार्थलाहो । तो तो पावे सिद्धीतें ॥ १॥

या नरदेहाचेनि लागवेगें । येक लागले भक्तिसंगें ।

येकीं परम वीतरागें । गिरिकंदरें सेविलीं ॥ २॥

येक फिरती तिर्थाटणें । येक करिती पुरश्चरणें ।

येक अखंड नामस्मरणें । निष्ठावंत राहिले ॥ ३॥

येक तपें करूं लागले । येक योगाभ्यासी माहाभले ।

येक अभ्यासयोगें जाले । वेदशास्त्री वित्पन्न ॥ ४॥

येकीं हटनिग्रह केला । देह अत्यंत पीडिला ।

येकीं देह ठाईं पाडिला । भावार्थबळें ॥ ५॥

येक माहानुभाव विख्यात । येक भक्त जाले ख्यात ।

येक सिद्ध अकस्मात । गगन वोळगती ॥ ६॥

येक तेजीं तेजचि जाले । येक जळीं मिळोन गेले ।

येक ते दिसतचि अदृश्य जाले । वायोस्वरूपीं ॥ ७॥

येक येकचि बहुधा होती । येक देखतचि निघोनि जाती ।

येक बैसले असतांची भ्रमती । नाना स्थानीं समुद्रीं ॥ ८॥

येक भयानकावरी बैसती । एक अचेतनें चालविती ।

येक प्रेतें उठविती । तपोबळेंकरूनी ॥ ९॥

येक तेजें मंद करिती । येक जळें आटविती ।

येक वायो निरोधिती । विश्वजनाचा ॥ १०॥

ऐसे हटनिग्रही कृतबुद्धी । जयांस वोळल्या नाना सिद्धी ।

ऐसे सिद्ध लक्षावधी । हो‍ऊन गेले ॥ ११॥

येक मनोसिद्ध येक वाचासिद्ध । येक अल्पसिद्ध येक सर्वसिद्ध ।

ऐसे नाना प्रकारीचे सिद्ध । विख्यात जाले ॥ १२॥

येक नवविधाभक्तिराजपंथें । गेले, तरले परलोकींच्या निजस्वार्थें ।

येक योगी गुप्तपंथें । ब्रह्मभुवना पावले ॥ १३॥

येक वैकुंठास गेले । येक सत्यलोकीं राहिले ।

येक कैळासीं बैसले । शिवरूप हो‍ऊनी ॥ १४॥

येक इंद्रलोकीं इंद्र जाले । येक पितृलोकीं मिळाले ।

येक ते उडगणी बैसले । येक ते क्षीरसागरी ॥ १५॥

सलोकता समीपता । स्वरूपता सायोज्यता ।

या चत्वार मुक्ती तत्वतां । इच्छा से‍ऊनि राहिले ॥ १६॥

ऐसे सिद्ध साधू संत । स्वहिता प्रवर्तले अनंत ।

ऐसा हा नरदेह विख्यात । काय म्हणौन वर्णावा ॥ १७॥

या नरदेहाचेनि आधारें । नाना साधनांचेनि द्वारें ।

मुख्य सारासारविचारें । बहुत सुटले ॥ १८॥

या नरदेहाचेनि संमंधें । बहुत पावले उत्तम पदें ।

अहंता सांडून स्वानंदे । सुखी जाले ॥ १९॥

नरदेहीं ये‍ऊन सकळ । उधरागती पावले केवळ ।

येथें संशयाचें मूळ । खंडोन गेलें ॥ २०॥

पशुदेहीं नाहीं गती । ऐसे सर्वत्र बोलती ।

म्हणौन नरदेहींच प्राप्ती । परलोकाची ॥ २१॥

संत महंत ऋषी मुनी । सिद्ध साधू समाधानी ।

भक्त मुक्त ब्रह्मज्ञानी । विरक्त योगी तपस्वी ॥ २२॥

तत्त्वज्ञानी योगाभ्यासी । ब्रह्मच्यारी दिगंबर संन्यासी ।

शडदर्शनी तापसी । नरदेहींच जाले ॥ २३॥

म्हणौनी नरदेह श्रेष्ठ । नाना देहांमध्यें वरिष्ठ ।

जयाचेनि चुके आरिष्ट । येमयातनेचें ॥ २४॥

नरदेह हा स्वाधेन । सहसा नव्हे पराधेन ।

परंतु हा परोपकारीं झिजऊन । कीर्तिरूपें उरवावा ॥ २५॥

अश्व वृषभ गाई म्हैसी । नाना पशु स्त्रिया दासी ।

कृपाळूपणें सोडितां त्यांसी । कोणी तरी धरील ॥ २६॥

तैसा नव्हे नरदेहो । इछा जाव अथवा रहो ।

परी यास कोणी पाहो । बंधन करूं सकेना ॥ २७॥

नरदेह पांगुळ असता । तरी तो कार्यास न येता ।

अथवा थोंटा जरी असता । तरी परोपकारास न ये ॥ २८॥

नरदेह अंध असिला । तरी तो निपटचि वायां गेला ।

अथवा बधिर जरी असिला । तरी निरूपण नाहीं ॥ २९॥

नरदेह असिला मुका । तरी घेतां न ये आशंका ।

अशक्त रोगी नासका । तरी तो निःकारण ॥ ३०॥

नरदेह असिला मूर्ख । अथवा फेंपया समंधाचें दुःख ।

तरी तो जाणावा निरार्थक । निश्चयेंसीं ॥ ३१॥

इतकें हें नस्तां वेंग । नरदेह आणी सकळ सांग ।

तेणें धरावा परमार्थमार्ग । लागवेगें ॥ ३२॥

सांग नरदेह जोडलें । आणी परमार्थबुद्धि विसर्ले ।

तें मूर्ख कैसें भ्रमलें । मायाजाळीं ॥ ३३॥

मृत्तिका खाणोन घर केलें । तें माझें ऐसें दृढ कल्पिलें ।

परी तें बहुतांचें हें कळलें । नाहींच तयासी ॥ ३४॥

मुष्यक म्हणती घर आमुचें । पाली म्हणती घर आमुचें ।

मक्षिका म्हणती घर आमुचें । निश्चयेंसीं ॥ ३५॥

कांतण्या म्हणती घर आमुचें । मुंगळे म्हणती घर आमुचें ।

मुंग्या म्हणती घर आमुचें । निश्चयेंसीं ॥ ३६॥

विंचू म्हणती आमुचें घर । सर्प म्हणती आमुचें घर ।

झुरळें म्हणती आमुचें घर । निश्चयेंसीं ॥ ३७॥

भ्रमर म्हणती आमुचें घर । भिंगोर्या म्हणती आमुचें घर ।

आळीका म्हणती आमुचें घर । काष्ठामधें ॥ ३८॥

मार्जरें म्हणती आमुचें घर । श्वानें म्हणती आमुचें घर ।

मुंगसें म्हणती आमुचें घर । निश्चयेंसीं ॥ ३९॥

पुंगळ म्हणती आमुचें घर । वाळव्या म्हणती आमुचें घर ।

पिसुवा म्हणती आमुचें घर । निश्चयेंसीं ॥ ४०॥

ढेकुण म्हणती आमुचें घर । चांचण्या म्हणती आमुचें घर ।

घुंगर्डी म्हणती आमुचें घर । निश्चयेंसीं ॥ ४१॥

पिसोळे म्हणती आमुचें घर । गांधेले म्हणती आमुचें घर ।

सोट म्हणती आमुचें घर । आणी गोंवी ॥ ४२॥

बहुत किड्यांचा जोजार । किती सांगावा विस्तार ।

समस्त म्हणती आमुचें घर । निश्चयेंसीं ॥ ४३॥

पशु म्हणती आमुचें घर । दासी म्हणती आमुचें घर ।

घरीचीं म्हणती आमुचें घर । निश्चयेंसीं ॥ ४४॥

पाहुणे म्हणती आमुचें घर । मित्र म्हणती आमुचें घर ।

ग्रामस्त म्हणती आमुचें घर । निश्चयेंसीं ॥ ४५॥

तश्कर म्हणती आमुचें घर । राजकी म्हणती आमुचें घर ।

आग्न म्हणती आमुचें घर । भस्म करूं ॥ ४६॥

समस्त म्हणती घर माझें । हें मूर्खहि म्हणे माझें माझें ।

सेवट जड जालें वोझें । टाकिला देश ॥ ४७॥

अवघीं घरें भंगलीं । गांवांची पांढरी पडिली ।

मग तें गृहीं राहिलीं । आरण्यस्वापदें ॥ ४८॥

किडा मुंगी वाळवी मूषक । त्यांचेंच घर हें निश्चयात्मक ।

हें प्राणी बापुडें मूर्ख । निघोन गेलें ॥ ४९॥

ऐसी गृहांची स्थिती । मिथ्या आली आत्मप्रचीती ।

जन्म दों दिसांची वस्ती । कोठें तरी करावी ॥ ५०॥

देह म्हणावें आपुलें । तरी हें बहुतांकारणें निर्मिलें ।

प्राणीयांच्या माथां घर केलें । वा मस्तकीं भक्षिती ॥ ५१॥

रोमेमुळी किडे भक्षिती । खांडुक जाल्यां किडे पडती ।

पोटामध्ये जंत होती । प्रत्यक्ष प्राणियांच्या ॥ ५२॥

कीड लागे दांतासी । कीड लागे डोळ्यांसी ।

कीड लागे कर्णासी । आणी गोमाशा भरती ॥ ५३॥

गोचिड अशुद्ध सेविती । चामवा मांसांत घुसती ।

पिसोळे चाऊन पळती । अकस्मात ॥ ५४॥

भोंगें गांधेंलें चाविती । गोंबी जळवा अशुद्ध घेती ।

विंचू सर्प दंश करिती । कानटें फुर्सीं ॥ ५५॥

जन्मून देह पाळिलें । तें अकस्मात व्याघ्रें नेलें ।

कां तें लांडगींच भक्षिलें । बळात्कारें ॥ ५६॥

मूषकें मार्जरें दंश करिती । स्वानें अश्वें लोले तोडिती ।

रीसें मर्कटें मारिती । कासावीस करूनी ॥ ५७॥

उष्टरें डसोन इचलिती । हस्थी चिर्डून टाकिती ।

वृषभ टोचून मारिती । अकस्मात ॥ ५८॥

तश्कर तडतडां तोडिती । भूतें झडपोन मारिती ।

असो या देहाची स्थिती । ऐसी असे ॥ ५९॥

ऐसें शरीर बहुतांचें । मूर्ख म्हणे आमुचें ।

परंतु खाजें जिवांचें । तापत्रैं बोलिलें ॥ ६०॥

देह परमार्थीं लाविलें । तरीच याचें सार्थक जालें ।

नाहीं तरी हें वेर्थची गेलें । नाना आघातें मृत्यपंथें ॥ ६१॥

असो जे प्रपंचिक मूर्ख । ते काये जाणती परमार्थसुख ।

त्या मूर्खांचें लक्षण कांहीं येक । पुढे बोलिलें असे ॥ ६२॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

नरदेहस्तवननिरूपणनाम समास दहावा ॥ १०॥

॥ दशक पहिला समाप्त ॥