Samas 1

समास 1 - दशक १०

समास पहिला : अंतःकरणैकनिरूपण

॥ श्रीराम ॥

सकळांचे अंतःकरण येक । किंवा येक नव्हे अनेक ।

ऐसें हे निश्चयात्मक । मज निरोपावें ॥ १ ॥

ऐसें श्रोतयानें पुसिलें । अंतःकरण येक किं वेगळालें ।

याचे उत्तर ऐकिलें पाहिजे श्रोतीं ॥ २ ॥

समस्तांचे अंतःकर्ण येक निश्चयो जाणावा नेमक ।

हा प्रत्ययाचा विवेक । तुज निरोपिला ॥ ३ ॥

श्रोता म्हणे वक्तयासी । अंतःकरण येक समस्तांसी ।

तरी मिळेना येकायेकासी । काये निमित्य ॥ ४

॥

येक जेवितां अवघे धाले । येक निवतां अवघे निवाले ।

येक मरतां अवघे मेले । पाहिजेत कीं ॥ ५ ॥

येक सुखी येक दुःखी । ऐसें वर्ततें लोकिकीं ।

येका अंतःकरणाची वोळखी । कैसी जाणावी ॥ ६ ॥

जनीं वेगळाली भावना । कोणास कोणीच मिळेना ।

म्हणौन हें अनुमाना । येत नाही ॥ ७ ॥

अंतःकरण येक असतें । तरी येकाचें येकास कळों येतें ।

कांहीं चोरितांच न येतें । गौप्य गुह्य ॥ ८ ॥

याकरणें अनुमानेना । अंतःकरण येक हें घडेना ।

विरोध लागला जना । काये निमित्य ॥ ९ ॥

सर्प डसाया येतो । प्राणी भेऊन पळतो ।

येक अंतःकरण तेरी तो । विरोध नसावा ॥ १० ॥

ऐसी श्रोतयांची आशंका । वक्ता म्हणे चळों नका ।

सावध होऊन ऐका । निरूपण ॥ ११ ॥

अंतःकर्ण म्हणिजे जाणीव । जाणिव जाणता स्वभाव ।

देहरक्षणाचा उपाव । जाणती कळा ॥ १२ ॥

सर्प जाणोन डंखूं आला । प्राणी जाणोन पळाला ।

दोहींकडे जाणीवेला । बरें पाहा ॥ १३ ॥

दोहींकडे जाणीवेसी पाहिलें । तरी अंतःकर्ण येकचि जालें ।

विचारितां प्रत्यया आलें । जाणीवरूपें ॥ १४ ॥

जाणीवरूपें अंतःकर्ण । सकळांचे येक हें प्रमाण ।

जीवमात्रास जाणपण । येकचि असे ॥ १५ ॥

येके दृष्टीचें देखणें । येके जिव्हेचें चाखणें ।

ऐकणें स्पर्शणें वास घेणें । सर्वत्रास येक ॥ १६ ॥

पशु पक्षी किडा मुंगी । जीवमात्र निर्माण जगीं ।

जाणीवकळा सर्वांलागीं । येकचि आहे ॥ १७ ॥

सर्वांस जळ तें सीतळ । सर्वांस अग्नि तेजाळ ।

सर्वांस अंतःकर्ण केवळ । जाणीव कळा ॥ १८ ॥

आवडे नावडे ऐसें जालें । तरी हें देहस्वभावावरी गेलें ।

परंतु हें कळों आलें । अंतःकर्णयोगें ॥ १९ ॥

सर्वांचे अंतःकर्ण येक । ऐसा निश्चयो निश्चयात्मक ।

जाणती याअचें कौतुक । चहुंकडे ॥ २० ॥

इतुकेन फिटली आशंका । आतां अनुमान करूं नका ।

जाणणें तितुकें येका । अंतःकर्णाचें ॥ २१ ॥

जाणोन जीव चारा घेती । जाणोन भिती लपती ।

जाणोनियां पळोन जाती । प्राणीमात्र ॥ २२ ॥

किडामुंगीपासून ब्रह्मादिक । समस्तां अंतःकर्ण येक ।

ये गोष्टीचें कौतुक । प्रत्यें जाणावें ॥ २३ ॥

थोर लहान तरी अग्नी । थोडें बहु तरी पाणी ।

न्यून पूर्ण तरी प्राणी । अंतःकर्णें जाणती ॥ २४

॥

कोठें उणें कोठें अधीक । परंतु जिनसमासला येक ।

जंगम प्राणी कोणीयेक । जाटिल्याविण नाहीं ॥ २५

॥

जाणीव म्हणिजे अंतःकर्ण । अंतःकर्ण विष्णूचा अंश जाण ।

विष्णु करितो पाळण । येणें प्रकारें ॥ २६ ॥

नेणतां प्राणी संव्हारितो । नेणीव तमोगुण बोलिजेतो ।

तमोगुणें रुद्र संव्हारितो । येणें प्रकारें ॥ २७ ॥

कांही जाणीव कांही नेणीव । हा रजोगुणाचा स्वभाव ।

जाणतां नेणतां जीव । जन्मास येती ॥ २८ ॥

जाणीवेनें होतें सुख । नेणीवेनें होतें दुःख ।

सुखदुःख अवश्यक । उत्पत्तिगुणें ॥ २९ ॥

जाणण्यानेणण्याची बुद्धि । तोंचि देहीं जाणावा विधी ।

स्थूळ देहीं ब्रह्मा त्रिशुद्धि । उत्पत्तिकर्ता ॥ ३० ॥

ऐसा उत्पत्ति स्थिति संहार । प्रसंगें बोलिला विचार ।

परंतु याचा निर्धार । प्रत्यें पाहावा ॥ ३१ ॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

अंतःकर्णयेकनाम समास पहिला ॥