Samas 10

समास 10 - दशक १०

समास दहावा : चळाचळनिरूपण॥ श्रीराम ॥

गगनासारिखें ब्रह्म पोकळ । उदंड उंच अंतराळ।

निर्गुण निर्मळ निश्चळ । सदोदित ॥१ ॥

त्यास परमात्मा म्हणती । आणिक नामें नेणों किती ।

परी तें जाणिजे आदिअंतीं । जैसें तैसें ॥२ ॥

विस्तीर्ण पसरला पैस । भोंवता दाटला अवकाश ।

भासचि नाहीं निराभास । जैसें तैसें ॥ ३ ॥

चहुंकडे पाताळतळीं । अंतचि नाहीं अंतराळीं ।

कल्पांतकाळीं सर्वकाळीं । संचलेचि असे ॥ ४ ॥

ऐसें कांहींयेक अचंचळ । ते अचंचळीं भासे चंचळ ।

त्यास नामेंहि पुष्कळ । त्रिविधा प्रकारें ॥ ५ ॥

न दिसतां नांव ठेवणें । न देखतां खूण सांगणें ।

असो हें जाणायाकारणें । नामाभिधानें ॥ ६ ॥

मूळमाया मूळप्रकृति । मूळपुरुष ऐसें म्हणती ।

शिवशक्ति नामें किती । नाना प्रकारें ॥ ७ ॥

परी जें नाम ठेविलें जया । आधीं वोळखावें तया ।

प्रचितीवीण कासया । वलगना करावी ॥ ८ ॥

रूपाची न धरितां सोये । नामासरिसें भरंगळों नये ।

प्रत्ययाविण गळंगा होये । अनुमानज्ञानें ॥ ९ ॥

निश्चळ गगनीं चंचळ वारा । वाजों लागला भरारां ।

परी त्या गगना आणि समीरा । भेद आहे ॥ १० ॥

तैसें निश्चळ परब्रह्म । चंचळ माया भासला भ्रम ।

त्या भ्रमाचा संभ्रम । करून दाऊं ॥ ११ ॥

जैसा गगनी चालिला पवन । तैसें निश्चळीं जालें चळण ।

इछा स्फूर्तिलक्षण । स्फूर्णरूप ॥ १२ ॥

अहंपणें जाणीव जाली । तेचि मूळप्रकृति बोलिली ।

माहाकारणकाया रचली । ब्रह्मांडीची ॥ १३ ॥

माहामाया मूळप्रकृती । कारण ते अव्याकृती ।

सूक्ष्म हिरण्यगर्भ म्हणती । विराट ते स्थूळ ॥ १४

॥

ऐसें पंचीकर्ण शास्त्रप्रमये । ईश्वरतनुचतुष्टये ।

म्हणोन हें बोलणें होये । जाणीव मूळमाया ॥ १५ ॥

परमात्मा परमेश्वरु । परेश ज्ञानघन ईश्वरु ।

जगदीश जगदात्मा जगदेश्वरु । पुरुषनामें ॥ १६ ॥

सत्तारूप ज्ञानस्वरूप । प्रकशरूप जोतिरूप ।

कारणरूप चिद्रूप । शुद्ध सूक्ष्म अलिप्त ॥ १७ ॥

आत्मा अंतरात्मा विश्वात्मा । द्रष्टा साक्षी सर्वात्मा ।

क्षेत्रज्ञ शिवात्मा जीवात्मा । देही कूटस्त बोलिजे ॥ १८ ॥

इंद्रात्मा ब्रह्मात्मा हरिहरात्मा । येमात्मा धर्मात्मा नैरूत्यात्मा ।

वरुणवायोकुबेरात्मा । ऋषीदेवमुनिधर्ता ॥ १९ ॥

गण गंधर्व विद्याधर । येक्ष किन्नर नारद तुंबर ।

सर्व लोकांचें अंतर । तो सर्वांतरात्मा बोलिजे ॥ २० ॥

चंद्र सूर्य तारामंडळें । भूमंडळें मेघमंडळें ।

येकवीस स्वर्गें सप्त पाताळें । अंतरात्माच वर्तवी ॥ २१ ॥

गुप्त वल्ली पाल्हाळली । तिचीं पुरुषनामें घेतलीं ।

आतां स्त्रीनामें ऐकिलीं । पाहिजे श्रोतीं ॥ २२ ॥

मूळमाया जगदेश्वरी । परमविद्या परमेश्वरी ।

विश्ववंद्या विश्वेश्वरी । त्रैलोक्यजननी ॥ २३ ॥

अंतर्हेतु अंतर्कळा । मौन्यगर्भ जाणीवकळा ।

चपळ जगज्जोती जीवनकळा । परा पश्यंती मध्यमा ॥ २४ ॥

युक्ति बुद्धि मति धारणा । सावधानता नाना चाळणा ।

भूत भविष्य वर्तमाना । उकलून दावी ॥ २५ ॥

जागृति स्वप्न सुषुप्ती जाणे । तुर्या ताटस्ता अवस्ता जाणे ।

सुख दुःख सकळ जाणे । मानापमान ॥ २६ ॥

ते परम कठीण कृपाळु । ते परम कोमळ स्नेहाळु ।

ते परम क्रोधी लोभाळु । मर्यादेवेगळी ॥ २७ ॥

शांती क्ष्मा विरक्ती भक्ती । अध्यात्मविद्या सायोज्यमुक्ति ।

विचारणा सहजस्थिति । जयेचेनी ॥ २८ ॥

पुर्वीं पुरुषनामें बोलिलीं । उपरी स्त्रीनामें निरोपिलीं ।

आतां नपुषकनामें ऐकिलीं । पाहिजे चंचळाचीं ॥ २९ ॥

जाणणें अंतःकर्ण चित्त । श्रवण मनन चैतन्य जीवित ।

येतें जातें सुचीत । होऊन पाहा ॥ ३० ॥

मीपण तूंपण जाणपण । ज्ञातेंपण सर्वज्ञपण ।

जीवपण शिवपण ईश्वरपण । अलिप्तपण बोलिजे ॥ ३१ ॥

ऐसीं नामें उदंड असती । परी ते येकचि जगज्जोती ।

विचारवंत ते जाणती । सर्वांतरात्मा ॥ ३२ ॥

आत्मा जगज्जोती सर्वज्ञपण । तीनी मिळोन येकचि जाण ।

अंतःकर्णचि प्रमाण । ज्ञेप्तीमात्र ॥ ३३ ॥

ढीग जाले पदार्थाचे । पुरुष स्त्री नपुंसक नामांचे ।

परंतु सृष्टीरचनेचें । किती म्हणोन संगावें ॥ ३४ ॥

सकळ चाळिता येक । अंतरात्मा वर्तती अनेक ।

मुंगीपासून ब्रह्मादिक । तेणेंचि चालती ॥ ३५ ॥

तो अंतरात्मा आहे कैसा । प्रतुत वोळखाना आमासा ।

नाना प्रकारींचा तमासा । येथेंचि आहे ॥ ३६ ॥

तो कळतो परी दिसेना । प्रचित येते परी भासेना ।

शरीरीं असे परी वसेना । येके ठाईं ॥ ३७ ॥

तीक्षणपणें गगनीं भरे । सरोवर देखतां च पसरे ।

पदार्थ लक्षून उरे । चहूंकडे ॥ ३८ ॥

जैसा पदार्थ दृष्टीस दिसतो । तो त्यासारिखाच होतो ।

वायोहूनि विशेष तो । चंचळविषईं ॥ ३९ ॥

कित्येक दृष्टीनें देखे । कितीयेक रसनेनें चाखे ।

कितीयेक ते वोळखे । मनेंकरूनि ॥ ४० ॥

श्रोतीं बैसोन शब्द ऐकतो । घ्राणेंद्रियें वास घेतो ।

त्वचेइंद्रियें जाणतो । सीतोष्णादिक ॥ ४१ ॥

ऐशा जाणे अंतर्कळा । सकळामधें परी निराळा ।

पाहातां त्याची अगाध लीळा । तोचि जाणे ॥ ४२ ॥

तो पुरुष ना सुंदरी । बाळ तारुण्य ना कुमारी ।

नपुंसकाचा देहधारी । परी नपुसक नव्हे ॥ ४३ ॥

तो चालवी सकळ देहासी । करून अकर्ता म्हणती त्यासी ।

तो क्षेत्रज्ञ क्षेत्रवासी । देही कूटस्त बोलिजे ॥ ४४ ॥

॥ श्लोक ॥ द्वाविमौ पुरुषौ लोके क्षरश्चाक्षर एव च ।

क्षरः सर्वाणि भूतानि कूटस्थोक्षर उच्यते ॥

दोनी पुरुष लोकीं असती । क्षराक्षर बोलिजती ।

सर्व भूतें क्षर म्हणती । अक्षर कूटस्त बोलिजे ॥ ४५ ॥

उत्तम पुरुष तो आणीक । निःप्रपंच निःकळंक ।

निरंजन परमात्मा येक । निर्विकारी ॥ ४६ ॥

च्यारी देह निरसावे । साधकें देहातीत व्हावें ।

देहातीत होतां जाणावें । अनन्य भक्त ॥ ४७ ॥

देहमात्र निरसुनी गेला । तेथें अंतरात्मा कैसा उरला ।

निर्विकारीं विकाराला । ठाव नाहीं ॥ ४८ ॥

निश्चळ परब्रह्म येक । चंचळ जाणावें माईक ।

ऐसा प्रत्यय निश्चयात्मक । विवेकें पाहावा । ४९ ॥

येथें बहुत नलगे खळखळ । येक चंचळ येक निश्चळ ।

शाश्वत कोणतें केवळ । ज्ञानें वोळखावें ॥ ५० ॥

असार त्यागून घेईजे सार । म्हणोन सारासार विचार ।

नित्यानित्य निरंतर । पाहाती ज्ञानी ॥ ५१ ॥

जेथे ज्ञानचि होते विज्ञान । जेथें मनांचे होतें उन्मन ।

तेथें कैचें चंचळपण । आत्मयासी ॥ ५२ ॥

सांगणोवांगणीचें काम नव्हे । आपुल्या अनुभवें जाणावें ।

प्रत्ययाविण सिणावें । तेंचि पाप ॥ ५३ ॥

सत्यायेवढें सुकृत नाहीं । असत्यायेवढें पाप नाहीं ।

प्रचितीविण कोठेंचि नाहीं । समाधान ॥ ५४ ॥

सत्य म्हणिजे स्वरूप जाण । असत्य माया हें प्रमाण ।

येथें निरोपिलें पापपुण्य । रूपेंसहित ॥ ५५ ॥

दृश पाप वोसरलें । पुण्य परब्रह्म उरलें ।

अनन्य होतांच जालें । नामातीत ॥ ५६ ॥

आपण वस्तु स्वतसिद्ध । तेथें नाहीं देहसमंध ।

पापरासी होती दग्ध । येणें प्रकारें ॥ ५७ ॥

येरवी ब्रह्मज्ञानेंवीण । जें जें साधन तो तो सीण ।

नाना दोषांचे क्षाळण । होईल कैसें ॥ ५८ ॥

पापाचें वळलें शरीर । पापचि घडे तदनंतर ।

अंतरीं तोग वरीवरी उपचार । काय करी ॥ ५९ ॥

नाना क्षेत्रीं हें मुंडिलें । नाना तीर्थीं हें दंडिलें ।

नाना निग्रहीं खंडिलें । ठाईं ठाईं ॥ ६० ॥

नाना मृत्तिकेनें घांसिलें । अथवा तप्तमुद्रेनें लासिलें ।

जरी हें वरीवरी तासिलें । तरी शुद्ध नव्हे ॥ ६१ ॥

सेणाचे गोळे गिळिले । गोमुत्राचे मोघे घेतले ।

माळा रुद्राक्ष घातले । काष्ठमणी ॥ ६२ ॥

वेष वरीवरी केला । परी अंतरीं दोष भरला ।

त्या दोषाच्या दहनाला । आत्मज्ञान पाहिजे ॥ ६३ ॥

नाना व्रतें नाना दानें । नाना योग तीर्थाटणें ।

सर्वांहुनी कोटीगुणें । महिमा आत्मज्ञानाचा ॥ ६४ ॥

आत्मज्ञान पाहे सदा । त्याच्या पुण्यास नाहीं मर्यादा ।

दुष्ट पातकाची बाधा । निरसोन गेली ॥ ६५ ॥

वेदशास्त्रीं सत्यस्वरूप । तेंचि ज्ञानियांचें रूप ।

पुण्य जालें अमूप । सुकृतें सीमा सांडिली ॥ ६६ ॥

या प्रचितीच्या गोष्टी । प्रचित पाहावी आत्मदृष्टीं ।

प्रचितीवेगळे कष्टी । होऊंच नये ॥ ६७ ॥

आगा ये प्रचितीचे लोक हो । प्रचित नस्तां अवघा शोक हो ।

रघुनाथकृपेनें राहो । प्रत्यय निश्चयाचा ॥ ६८ ॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

चळाचळनिरूपणनाम समास दहावा ॥

॥ दशक दहावा समाप्त ॥