Samas 4

समास 4 - दशक १०

समास चौथा : बीजलक्षण॥ श्रीराम ॥

आतां पाहों जातां उत्पत्ति । मनुष्यापासून मनुष्यें होती ।

पशुपासून पशु निपजती। प्रत्यक्ष आतां॥ १ ॥

खेंचरें आणी भूचरें । वनचरें आणी जळचरें ।

नाना प्रकारीचीं शरीरें । शरीरांपासून होती ॥ २ ॥

प्रत्ययास आणी प्रमाण । निश्चयास आणी अनुमान ।

मार्ग देखोन आडरान । घेऊंच नये ॥ ३ ॥

विपरीतपासून विपरीतें होती । परी शरीरेंच बोलिजेती ।

शरीरावांचून उत्पत्ती । होणार नाहीं ॥ ४॥

तरी हे उत्पत्ति कैसी जाली । कासयाची कोणें केली ।

जेणें केली त्याची निर्मिली । काया कोणें ॥ ५ ॥

ऐसें पाहातां उदंड लांबलें । परी मुळीं शेरीर जैसें जालें ।

कासयाचें उभारिलें । कोणें कैसें ॥ ६ ॥

ऐसी हे मागील आशंका । राहात गेली ते ऐका ।

कदापी जाजु घेऊं नका । प्रत्ययो आलियानें ॥ ७ ॥

प्रत्ययोचि आहे प्रमाण । मूर्खास वाटे अप्रमाण ।

पिंडें प्रचितशब्दें जाण । विश्वासासी ॥ ८ ॥

ब्रह्मीं मूळमाया जाली । तेचि अष्टधा प्रकृती बोलिली ।

भूतीं त्रिगुणीं कालवली । मूळमाया ॥ ९ ॥

तें मूळमाया वायोस्वरूप । वायोमध्यें जाणीवेचें रूप ।

तेचि इच्च्हा परी आरोप । ब्रह्मीं न घडे ॥ १० ॥

तथापि ब्रह्मीं कल्पिला । तरी तो शब्द वायां गेला ।

आत्मा निर्गुण संचला । शब्दातीत ॥ ११ ॥

आत्मा निर्गुण वस्तु ब्रह्म । नाममात्र तितुका भ्रम ।

कल्पून लाविला संभ्रम । तरी तो लागणार नाहीं ॥ १२ ॥

तथापि आग्रहें लाविला । जरी धोंडा मारिला आकाशाला ।

आकाशावरी थुंकिला । तरी तें तुटेना ॥ १३ ॥

तैसें ब्रह्म निर्विकार । निर्विकारीं लाविती विकार ।

विकार नासे निर्विकार । जैसें तैसें ॥ १४ ॥

आतां ऐका प्रत्ययो । जाणोनि धरावा निश्चयो ।

तरीच पाविजे जयो । अनुभवाचा ॥ १५ ॥

मायाब्रह्मीं जो समीर। त्यांत जाणता तो ईश्वर ।

ईश्वर आणि सर्वेश्वर । तयासीच बोलिजे ॥ १६ ॥

तोचि ईश्वर गुणासी आला । त्याचा त्रिगुणभेद जाला ।

ब्रह्मा विष्णु महेश उपजला । तये ठाईं ॥ १७ ॥

सत्व रज आणी तम । हे त्रिगुण उत्तमोत्तम ।

यांच्या स्वरूपाचा अनुक्रम । मागां निरोपिला ॥ १८ ॥

जाणता विष्णु भगवान । जाणता नेणता चतुरानन ।

नेणता महेश पंचानन । अत्यंत भोळा ॥ १९ ॥

त्रिगुण त्रिगुणीं कालवले । कैसे होती वेगळाले ।

परी विशेष न्यून भासले । ते बोलावे लागती ॥ २० ॥

वायोमध्यें विष्णु होता । तो वायोस्वरूपचि तत्वता ।

पुढें जाला देहधर्ता । चतुर्भुज ॥ २१ ॥

तैसाच ब्रह्मा आणी महेश । देह धरिती सावकास ।

गुप्त प्रगट होतां तयास । वेळ नाहीं ॥ २२ ॥

नाही. (२२)

आतां रोकडी प्रचिती । मनुष्यें गुप्त प्रगटती ।

मां त्या देवांच्याच मूर्ती । सामर्थ्यवंत ॥ २३ ॥

देव देवता भूतें देवतें । चढतें सामर्थ्य तेथें ।

येणेंचि न्यायें राक्षसांतें । सामर्थ्यकळा ॥ २४ ॥

झोटींग वायोस्वरूप असती । सवेंच खुळखुळां चालती ।

खोबरीं खारिका टाकून देती । अकस्मात ॥ २५ ॥

अवघेंचि न्याल अभावें । तरी तें बहुतेकांस ठावें ।

आपुल्याला अनुभवें । विश्वलोक जाणती ॥ २६ ॥

मनुष्यें धरती शरीरवेष । नाना परकाया प्रवेश ।

मां तो परमात्मा जगदीश । कैसा न धरी ॥ २७ ॥

म्हणोनि वायोस्वरूपें देह धरिलें । ब्रह्मा विष्णु महेश जालें ।

पुढें तेचि विस्तारलें । पुत्रपौत्रीं ॥ २८ ॥

अंतरींच स्त्रिया कल्पिल्या । तों त्या कल्पितांच निर्माण जाल्या ।

परी तयापासून प्रजा निर्मिल्या । नाहींत कदा ॥ २९ ॥

इच्हून पुत्र कल्पिले । ते ते प्रसंगीं निर्माण जाले ।

येणें प्रकारें वर्तले । हरिहरादिक ॥ ३० ॥

पुढें ब्रह्मयानें सृष्टी कल्पिली । इच्हेसरिसी सृष्टी जाली ।

जीवसृष्टि निर्माण केली । ब्रह्मदेवें ॥ ३१ ॥

नाना प्रकारीचे प्राणी कल्पिले । इच्हेसरिसे निर्माण जाले ।

अवघे जोडेचि उदेले । अंडजजारजादिक ॥ ३२ ॥

येक जळस्वेदापासून जाले । ते प्राणी स्वेदज बोलिले ।

येक वायोकरितां जाले । अकस्मात उद्भिज ॥ ३३ ॥

मनुष्याची गौडविद्या । राक्षसांची वोडंबरी विद्या ।

ब्रह्मयाची सृष्टिविद्या । येणें प्रकरें ॥ ३४ ॥

कांहीयेक मनुष्यांची । त्याहून विशेष राक्षसांची ।

त्याहून विशेष ब्रह्मयाची । सृष्टिविद्या ॥ ३५ ॥

जाणते नेणते प्राणी निर्मिले । वेद वदोन मार्ग लाविले ।

ब्रह्मयानें निर्माण केले । येणें प्रकारें ॥ ३६ ॥

मग शरीपासून शरीरें । सृष्टी वाढली विकारें ।

सकळ शरीरें येणें प्रकारें । निर्माण जाली ॥ ३७ ॥

येथें आशंका फिटली । सकळ सृष्टी विस्तारली ।

विचार पाहातं प्रत्यया आली । येथान्वयें ॥ ३८ ॥

ऐसी सृष्टी निर्माण केली । पुढें विष्णुनें कैसी प्रतिपाळिली ।

हेहि विवंचना पाहिली । पाहिजे श्रोतीं ॥ ३९

॥

सकळ प्राणी निर्माण जाले । ते मूळरूपें जाणोन पाळिले ।

शरीरें दैत्य निर्दाळिले । नाना प्रकारींचे ॥ ४० ॥

नाना अवतार धरणें । दुष्टांचा संहार करणें ।

धर्म स्थापायाकारणें । विष्णुस जन्म ॥ ४१ ॥

म्हणोन धर्मस्थापनेचे नर । तेंहि विष्णुचे अवतार ।

अभक्त दुर्जन रजनीचर । सहजचि जाले ॥ ४२ ॥

आतां प्राणी जे जन्मले । ते नेणोन संव्हारिले ।

मूळरूपें संव्हारिलें । येणें प्रकारें ॥ ४३ ॥

शरीरें रुद्र खवळेल । तैं जीवसृष्टि संव्हारेल ।

अवघें ब्रह्मांडचि जळेल । संव्हारकाळीं ॥ ४४ ॥

एवं उत्पत्ति स्थिती संव्हार । याचा ऐसा आहे विचार ।

श्रोतीं होऊन तत्पर । अवधान द्यावें ॥ ४५ ॥

कल्पांतीं संव्हार घडेल । तोचि पुढें सांगिजेल ।

पंचप्रळय वोळखेल । तोचि ज्ञानी ॥ ४६ ॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

बीजलक्षणशोधननाम समास चवथा ॥