Samas 5

समास 5 - दशक १०

समास पाचवा : पञ्चप्रळयनिरूपण॥ श्रीराम ॥

ऐका प्रळयाचें लक्षण । पिंडीं दोनी प्रळये जाण ।

येकनिद्रा येक मरण । देहांतकाळ ॥ १ ॥

देहाधारक तिनी मूर्ती । निद्रा जेव्हां संपादिती ।

तो निद्राप्रळय श्रोतीं । ब्रह्मांडींचा जाणावा ॥ २ ॥

तिनी मूर्तीस होईल अंत । ब्रह्मांडास मांडेल कल्पांत ।

तेव्हां जाणावा नेमस्त । ब्रह्मप्रळये जाला ॥ ३ ॥

दोनी पिंडीं दोनी ब्रह्मांडीं । च्यारी प्रळय नवखंडीं ।

पांचवा प्रळय उदंडी । जाणिजे विवेकाचा ॥ ४ ॥

ऐसे हे पांचहि प्रळये । सांगितले येथान्वयें ।

आतां हें अनुभवास ये । ऐसें करूं ॥ ५ ॥

निद्रा जेव्हां संचरे । तेव्हां जागृतीव्यापार सरे ।

सुषुप्ति अथवा स्वप्न भरे । अकस्मात आअंगीं ॥ ६ ॥

या नांव निद्राप्रळये । जागृतीचा होये क्षये ।

आतां ऐका देहांतसमये । म्हणिजे मृत्युप्रळये ॥ ७ ॥

देहीं रोग बळावती । अथवा कठीण प्रसंग पडती ।

तेणें पंचप्राण जाती । व्यापार सांडुनी ॥ ८ ॥

तिकडे गेला मनपवनु । इकडे राहीली नुस्ती तनु ।

दुसरा प्रळयो अनुमानु । असेचिना ॥ ९ ॥

तिसरा ब्रह्मा निजेला । तों हा मृत्यलोक गोळा जाला ।

अवघा व्यापार खुंटला । प्राणीमात्रांचा ॥ १० ॥

तेव्हां प्राणीयांचे सुक्ष्मांश । वायोचक्रीं करिती वास ।

कित्येक काल जातां ब्रह्मयास । जागृती घडे ॥ ११ ॥

पुन्हा मागुती सृष्टि रची । विसंचिले जीव मागुतें संची ।

सीमा होतां आयुष्याची । ब्रह्मप्रळय मांडे ॥ १२ ॥

शत वरुषें मेघ जाती । तेणें प्राणी मृत्यु पावती ।

असंभाव्य तर्के क्षिती । मर्यादेवेगळी ॥ १३

सूर्य तपे बाराकळी । तेणें पृथ्वीची होय होळी ।

अग्नी पावतां पाताळीं । शेष विष वमी ॥ १४ ॥

आकाशीं सूर्याच्या ज्वाळा । पाताळीं शेष विष वमी गरळा ।

दोहिकडून जळतां भूगोळा । उरी कैंची ॥ १५ ॥

सूर्यास खडतरता चढे । हलकालोळ चहुंकडे ।

कोंसळती मेरूचे कडे । घडघडायमान ॥ १६ ॥

अमरावती सत्यलोक । वैकुंठ कैळासादिक ।

याहिवेगळे नाना लोक । भस्मोन जाती ॥ १७ ॥

मेरु अवघाचि घसरे । तेथील महीमाच वोसरे ।

देवसमुदाव वावरे । वायोचक्रीं ॥ १८ ॥

भस्म जालिया धरत्री । प्रजन्य पडें शुंडाधारीं ।

मही विरे जळांतरीं । निमिष्यमात्रें ॥ १९ ॥

पुढें नुस्ते उरेल जळ । तयास शोषील अनळ ।

पुढें एकवटती ज्वाळ । मर्यादेवेगळे ॥ २० ॥

समुद्रींचा वडवानळ । शिवनेत्रींचा नेत्रानळ ।

सप्तकंचुकींचा आवर्णानळ । सूर्य आणी विद्युल्यता ॥ २१ ॥

ऐसे ज्वाळ एकवटती । तेणें देव देह सोडिती ।

पूर्वरूपें मिळोन जाती । प्रभंजनीं ॥ २२ ॥

तो वारा झडपी वैश्वानरा । वन्ही विझेल येकसरा ।

वायो धावें सैरावैरा । परब्रह्मीं ॥ २३ ॥

धूम्र वितुळे आकाशीं । तैसे होईल समीरासी ।

वहुतां मधें थोडियासी । नाश बोलिला ॥ २४ ॥

वायो वितुळतांच जाण । सूक्ष्म भूतें आणी त्रिगुण ।

ईश्वर सांडी अधिष्ठान । निर्विकल्पीं ॥ २५ ॥

तेथें जाणिव राहिली । आणी जगज्जोती निमाली ।

शुद्ध सारांश उरली । स्वरूपस्थिती ॥ २६ ॥

जितुकीं काहीं नामाभिधानें । तये प्रकृतीचेनि गुणें ।

प्रकृती नस्तां बोलणें । कैसें बोलावें ॥ २७ ॥

प्रकृती अस्तां विवेक कीजे । त्यास विवेकप्रळये बोलिजे ।

पांचहि प्रळय वोजें । तुज निरोपिलें ॥ २८ ॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

पंचप्रळयनिरूपणनाम समास पांचवा ॥