Samas 6
समास 6 - समास सहावा : भ्रमनिरूपण
समास 6 - दशक १०
समास सहावा : भ्रमनिरूपण॥ श्रीराम ॥
उत्पत्ति स्थिति संव्हार । याचा निरोपिला वेव्हार ।
परमात्मा निर्गुण निराकार । जैसा तैसा ॥ १ ॥
होतें वर्ततें आणि जातें । याचा समंध नाहीं तेथें ।
आद्य मद्य अवसान तें । संचलेंचि आहे ॥ २ ॥
परब्रह्म असतचि असे । मध्येंचि हा भ्रम भासे ।
भासे परंतु अवघा नासे । काळांतरी ॥ ३ ॥
उत्पत्तिस्थितीसंव्हारत । मध्येंहि अखंड होत जात ।
पुढें सेवटीं कल्पांत । सकळांस आहे ॥ ४॥
यामधें ज्यास विवेक आहे । तो आधींच जाणताहे ।
सारासार विचारें पाहे। म्हणौनियां ॥ ५ ॥
बहुत भ्रमिष्ट मिळाले । त्यांत उमजल्याचें काय चाले ।
सृष्टिमधें उमजले । ऐसें थोडे ॥ ६॥
त्या उमजल्यांचे लक्षण । कांहीं करूं निरूपण ।
ब्रम्हाहून विलक्षण । महापुरुष ॥ ७ ॥
भ्रम हा नसेल जयासी । मनीं वोळखावे तयासी ।
ऐके आतां भ्रमासीं । निरोपिजेल ॥ ८॥
येक परब्रह्म संचलें । कदापी नाहीं विकारले ।
त्यावेगळें भासलें । तें भ्रमरूप ॥ ९ ॥
जयासी बोलिला कल्पांत । त्रिगुण आणि पंचभूत ।
हें अवघेंचि समस्त । भ्रमरूप ॥ १० ॥
मी तूं हा भ्रम । उपासनाहि भ्रम ।
ईश्वरभाव हाहि भ्रम । निश्चयेंसीं ॥ ११ ॥
॥ श्लोक ॥ – भ्रमेणाहं भ्रमेण त्वं । भ्रमेणोपासका जनाः ।
भ्रमेणेश्वर भावत्वं । भ्रममूलमिदं जगत् ॥ १ ॥
याकारणें सृष्टि भासत । परंतु भ्रमचि हा समस्त ।
यामध्यें जे विचारवंत । तेचि धन्य ॥ १२ ॥
आतां भ्रमाचा विचारु । अत्यंतचि प्रांजळ करूं ।
दृष्टांतद्वारे विवरूं । श्रोतयासी ॥ १३॥
भ्रमण करीतां दुरीं देसीं । दिशाभूली आपणासी ।
कां वोळखी मोडे जीवलगांसी । या नांव भ्रम ॥ १४॥
कां उन्मत्त द्रव्य सेविलें । तेणें अनेक भासों लागलें ।
नाना वेथां कां झडपिलें । भुतें तो भ्रम ॥ १५ ॥
दशावतारीं वाटती नारी । कां ते मांडली बाजीगरी ।
उगाच संदेह अंतरीं । या नांव भ्रम ॥ १६ ॥
ठेविला ठाव तो विसरला । कां मार्गीं जातां मार्ग चुकला ।
पट्टणामधें भांबावला । या नांव भ्रम ॥ १७ ॥
स्तु आपणापासीं असतां । गेली म्हणोनि होये दुचिता ।
आपलें आपण विसरतां । या नांव भ्रम ॥ १८ ॥
कांही पदार्थ विसरोन गेला । कां जें सिकला तें विसरला ।
स्वप्नदुःखें घाबिरा जाला । या नांव भ्रम ॥ १९ ॥
दुश्चिन्हें अथवा अपशकुन । मिथ्या वार्तेनें भंगे मन ।
वचके पदार्थ देखोन । या नांव भ्रम ॥ २० ॥
वृक्ष काष्ठ देखिलें । मनांत वाटें भूत आलें ।
कांहींच नस्तां हडबडिलें । या नांव भ्रम २१ ॥
काच देखोन उदकांत पडे । कां सभा देखोन दर्पणीं पवाडे ।
द्वार चुकोन भल्तीकडें जाणें या नांव भ्रम ॥ २२ ॥
येक अस्तां येक वाटे । येक सांगतां येक निवटे ।
येक दिसतां येक उठे । या नांव भ्रम ॥ २३ ॥
आतां जें जें देइजेतें । तें तें पुढें पाविजेतें ।
मेलें माणुस भोजना येतें । या नांव भ्रम ॥ २४ ॥
ये जन्मींचें पुढिले जन्मीं । कांहीं येक पावेन मी ।
प्रीतीगुंतली मनुष्याचे नामीं । या नांव भ्रम ॥ २५
॥
मेलें मनुष्य स्वप्ना आलें । तेणें कांहीं मागितलें ।
मनीं अखंड बैसलें । यानांव भ्रम ॥ २६ ॥
अवघें मिथ्या म्हणोन बोले । आणि समर्थावरी मन चाले ।
ज्ञाते वैभवें दपटले । या नांव भ्रम ॥ २७ ॥
कर्मठपणें ज्ञान विटे । कां ज्ञातेपणें बळें भ्रष्टे ।
कोणीयेक सीमा फिटे । या नांव भ्रम ॥ २८ ॥
देहाभिमान । कर्माभिमान जात्याभिमान कुळाभिमान ।
ज्ञानाभिमान मोक्षाभिमान । या नांव भ्रम ॥ २९ ॥
कैसा न्याय तो न कळे । केला अन्याने तो नाडले ।
उगाच अभिमानें खवळे । या नांव भ्रम ॥ ३० ॥
मागील कांही आठवेना । पुढील विचार सुचेना ।
अखंड आरूढ अनुमाना । या नांव भ्रम ॥ ३१ ॥
प्रचीतिविण औषध घेणे । प्रचित नस्ता पथ्य करणे ।
प्रचीतीविण ज्ञान सांगणें । या नांव भ्रम ॥ ३२ ॥
फळश्रुतीवीण प्रयोग । ज्ञानेंवीण नुस्ता योग ।
उगाच शरीरें भोगिजे भोग । या नांव भ्रम ॥ ३३ ॥
ब्रह्मा लिहितो अदृष्टीं आणि वाचून जाते सटी ।
ऐशा प्रकारीच्या गोष्टी । या नांव भ्रम ॥ ३४ ॥
उदंड भ्रम विसरला । अज्ञानजनीं पैसावला।
अल्प संकेतें बोलिला । कळावया कारणें ॥ ३५॥
भ्रमरूप विश्व स्वभावें । तेथें काये म्हणोन सांगावें ।
निर्गुण ब्रह्मावेगळें अघवें । भ्रमरूप ॥३६ ॥
ज्ञातास नाहीं संसार । ऐसें बोलती अपार ।
गत ज्ञात्याचे चमत्कार । या नांव भ्रम ॥ ३७
॥
येथें आशंका उठिली । ज्ञात्याची समधी पूजिली ।
तेथें कांहीं प्रचीत आली । किंवा नाहीं ॥ ३८ ॥
तैसेचि अवतारी संपले । त्यांचेहि सामर्थ्य उदंड चाले ।
तरी ते काये गुंतले । वासना धरूनि ॥ ३९
॥
ऐसी आशंका उद्भवली । समर्थें पाहिजे निरसिली ।
इतुकेन हे समाप्त जाली । कथा भ्रमाची ॥ ४० ॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
भ्रमनिरूपणनाम समास सहावा ॥