Samas 1

समास 1 - दशक ११

समास पहिला : सिद्धांतनिरूपण

॥ श्रीराम ॥

आकाशापासून वायो होतो । हा तों प्रत्यये येतो ।

वायोपासून अग्नी जो तो । सावध ऐका ॥ १ ॥

वायोची कठीण घिसणी । तेथें निर्माण जाला वन्ही ।

मंद वायो सीतळ पाणी । तेथुनि जालें ॥ २ ॥

आपापासून जाली पृथ्वी । ते नाना बीजरूप जाणावी ।

बीजापासून उत्पत्ति व्हावी । हा स्वभावचि आहे ॥ ३ ॥

मुळीं सृष्टी कल्पनेची । कल्पना आहे मुळींची ।

जयेपासून देवत्रयाची । काया जाली ॥ ४ ॥

निश्चळामधें चंचळ । ते चि कल्पना केवळ ।

अष्टधा प्रकृतीचें मूळ । कल्पनारूप ॥ ५ ॥

कल्पना तेचि अष्टधा प्रकृति । अष्टधा तेचि कल्पनामुर्ती ।

मुळाग्रापासून उत्पत्ति । अष्टधा जाणावी ॥ ६ ॥

पांच भूतें तीन गुण । आठ जालीं दोनी मिळोन ।

म्हणौनि अष्टधा प्रकृति जाण । बोलिजेते ॥ ७ ॥

मुळीं कल्पनारूप जाली । पुढें तेचि फापावली ।

केवळ जडत्वास आली । सृष्टिरूपें ॥ ८ ॥

मुळीं जाली ते मूळमाया । त्रिगुण जाले ते गुणमाया ।

जडत्व पावली ते अविद्या माया । सृष्टिरूपें ॥ ९ ॥

पुढें च्यारी खाणी जाल्या । च्यारी वाणी विस्तारल्या ।

नाना योनी प्रगटल्या । नाना वेक्ती ॥ १० ॥

ऐसी जाली उभारणी । आतां ऐका संव्हारणी ।

मागील दशकीं विशद करूनि । बोलिलें असे ॥ ११ ॥

परंतु आतां संकळित । बोलिजेल संव्हारसंकेत ।

श्रोते वक्ते येथें चित्त । देऊन ऐका ॥ १२ ॥

शत वरुषें अनावृष्टि । तेथें आटेल जीवसृष्टि ।

ऐशा कल्पांताच्या गोष्टी । शास्त्रीं निरोपिल्या ॥ १३ ॥

बाराकळीं तपे सूर्य । तेणें पृथ्वीची रक्षा होये ।

मग ते रक्षा विरोन जाये । जळांतरीं ॥ १४ ॥

तें जळ शोषी वैश्वानरु । वन्ही झडपी समीरु ।

समीर वितुळे निराकारु । जैसें तैसें ॥ १५

॥

ऐसी सृष्टिसंहारणी जाली । मागां विस्तारें बोलिली ।

मायानिरासें उरली । स्वरूपस्थिति ॥ १६ ॥

तेथें जीवशिव पिंडब्रह्मांड । अटोन गेलें थोतांड ।

मायेअविद्येचें बंड । वितळोन गेलें ॥ १७ ॥

विवेकेंचि बोलिला क्षये । म्हणोनि विवेकप्रळये ।

विवेकी जाणती काये । मूर्खास कळे ॥ १८ ॥

सृष्टि शोधितां सकळ । येक चंचळ येक निश्चळ ।

चंचळास कर्ता चंचळ । चंचळरूपी १९ ॥

जो सकळ शरीरीं वर्ते । सकल कर्तुत्वास प्रवर्ते ।

करून अकर्ता हा वर्ते । शब्द जया ॥ २० ॥

राव रंक ब्रह्मादिक । सकळांमधें वर्ते येक ।

नाना शरीरें चाळक । इंद्रियेंद्वारें ॥ २१ ॥

त्यास परमात्मा बोलती । सकळ कर्ता ऐसें जाणती ।

परि तो नासेल प्रचिती । विवेकें पाहावी ॥ २२ ॥

जो स्वानामधें गुरुगुरितो । जो सूकरांमधें कुरुकुरितो ।

गाढवीं भरोन भुंकतो । आटाहास्यें ॥ २३ ॥

लोक नाना देह देखती । विवेकी देहांत पाहाती ।

पंडित समदर्शनें घेती । येणें प्रकारें ॥ २४ ॥

॥ श्लोक ॥ विद्याविनयसंपन्ने ब्राह्मणे गवि हस्तिनि ।

शुनि चैव श्वपाके च पंडिताः समदर्शिनः ॥

देह पाहातां वेगळाले । परंतु अंतर येकचि जालें ।

प्राणीमात्र देखिलें । येकांतरें ॥ २५ ॥

अनेक प्राणी निर्माण होती । परी येकचि कळा वर्तती ।

तये नांव जगज्जोती । जाणतीकळा ॥ २६ ॥

श्रोत्रीं नाना शब्द जाणे । त्वचेमधें सीतोष्ण जाणे ।

चक्षुमधें पाहों जाणे । नाना पदार्थ ॥ २७ ॥

रसनेमधें रस जाणे । घ्राणामधें वास तो जाणे ।

कर्मैंद्रियामधें जाणे । नाना विषयस्वाद ॥ २८ ॥

सूक्ष्म रूपें स्थूळ रक्षी । नाना सुखदुःखें परीक्षी ।

त्यास म्हणती अंतरसाक्षी । अंतरात्मा ॥ २९ ॥

आत्मा अंतरात्मा विश्वात्मा । चैतन्य सर्वात्मा सुक्ष्मात्मा ।

जीवात्मा शिवात्मा परमात्मा । द्रष्टा साक्षी सत्तारूप ॥ ३० ॥

विकारामधील विकारी । अखंड नाना विकार करी ।

तयास वस्तु म्हणती भिकारी । परम हीन ॥ ३१ ॥

सर्व येकचि दिसती । अवघा येकंकार करिती ।

ते अवघी माईक स्थिती । चंचळामधें ॥ ३२ ॥

चंचळ माया ते माईक । निश्चळ परब्रह्म येक ।

नित्यानित्यविवेक । याकारणे ॥ ३३ ॥

जातो जीव तो प्राण । नेणे जीव तो अज्ञान ।

जन्मतो जीव तो जाण । वासनात्मक ॥ ३४ ॥

ऐक्य जीव तो ब्रह्मांश । जेथें पिंडब्रह्मांडनिरास ।

येथें सांगितले विशेष । चत्वार जीव ॥ ३५ ॥

असो हें अवघें चंचळ । चंचळ जाईल सकळ ।

निश्चळ तें निश्चळ । आदिअंतीं ॥ ३६ ॥

आद्य मध्य अवसान । जे वस्तु समसमान ।

निर्विकारी निर्गुण निरंजन । निःसंग निःप्रपंच ॥ ३७ ॥

उपाधीनिरासें तत्वता । जीवशिवास ऐक्यता ।

विवंचून पाहों जातां । उपाधि कैंची ॥ ३८ ॥

असो जाणणें तितुकें ज्ञान । परंतु होतें विज्ञान ।

मनें वोळखावें उन्मन । कोण्या प्रकारें ॥ ३९ ॥

वृत्तिस न कळे निवृत्ति । गुणास कैंची निर्गुणप्राप्ती ।

गुणातीत साधक संतीं । विवेकें केलें ॥ ४० ॥

श्रवणापरीस मनन सार । मननें कळे सारासार ।

निजध्यासें साक्षात्कार । निःसंग वस्तु ॥ ४१ ॥

निर्गुणीं जे अनन्यता । तेचि मुक्ति सायोज्यता ।

लक्ष्यांश वाच्यांश आतां । पुरे जाला ॥ ४२ ॥

अलक्षीं राहिलें लक्ष । सिद्धांतीं कैंचा पूर्वपक्ष ।

अप्रत्यक्षास कैंचें प्रत्यक्ष । असोन नाहीं ॥ ४३ ॥

असोन माईक उपाधी । तेचि सहजसमाधी ।

श्रवणें बळावी बुद्धी । निश्चयाची ॥ ४४ ॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

सिद्धांतनिरूपणनाम समास पहिला ॥