Samas 2

समास 2 - दशक ११

समास दुसरा : चत्वारदेवनिरूपण॥ श्रीराम ॥

येक निश्चळ येक चंचळ । चंचळीं गुंतलें सकळ ।

निश्चळ तें निश्चळ । जैसें तैसें ॥ १ ॥

पाहे निश्चळाचा विवेक । ऐसा लक्षांमधें येक ।

निश्चळाऐसा निश्चयात्मक । निश्चळचि तो ॥ २ ॥

या निश्चळाच्या गोष्टी सांगती । पुन्हां चंचळाकडे धांवती ।

चंचळचक्रीं निघोन जाती । ऐसे थोडे ॥ ३ ॥

चंचळीं चंचळ जन्मलें । चंचळाचि मधें वाढलें ।

अवघें चंचळचि बिंबलें । जन्मवरी ॥ ४ ॥

पृथ्वी अवघी चंचळाकडे । करणें तितुकें चंचळीं घडे ।

चंचळ सांडून निश्चळीं पवाडे । ऐसा कैंचा ॥ ५

॥

चंचळ कांहीं निश्चळेना । निश्चळ कदापी चळेना ।

नित्यानित्यविवेकें जना । उमजे कांहीं ॥ ६ ॥

कांहीं उमजलें तरी नुमजे । कांहीं समजलें तरी न समजे ।

कांहीं बुझे तरी निर्बुजे । किंचित मात्र ॥ ७ ॥

संदेह अनुमान आणी भ्रम । अवघा चंचळामधें श्रम ।

निश्चळीं कदा नाहीं वर्म । समजलें पाहिजे ॥ ८ ॥

चंचळाकरी तितुकी माया । माईक जाले विलया ।

लहान थोर म्हणावया । कार्य नाहीं ॥ ९ ॥

सगट माया विस्तारली । अष्टधा प्रकृति फांपावली ।

चित्रविचित्र विकारली । नाना रूपें ॥ १० ॥

नाना उत्पत्ती नाना विकार । नाना प्राणी लाहान थोर ।

नाना पदार्थ मकार । नाना रूपें ॥ ११ ॥

विकारवंत विकारलें । सूक्ष्म जडत्वा आलें ।

अमर्याद दिसों लागलें । कांहींचाबाहीं ॥ १२ ॥

मग नाना शरीरें निर्माण जालीं । नाना नामाभिधानें ठेविलीं ।

भाषा परत्वें कळों आलीं । काहीं कांहीं ॥ १३ ॥

मग नाना रीति नाना दंडक । आचार येकाहून येक ।

वर्तों लागले सकळ लोक । लोकाचारें ॥ १४ ॥

अष्टधा प्रकृतीचीं शरीरें । निर्माण जालीं लाहानथोरें ।

पुढें आपुलाल्या प्रकारें । वर्तों लागती ॥ १५ ॥

नाना मत्तें निर्माण जालीं । नाना पाषांडें वाढलीं ।

नाना प्रकारीचीं उठिलीं ॥ नाना बंडें ॥ १६ ॥

जैसा प्रवाह पडिला । तैसाच लोक चालिला ।

कोण वारील कोणाला । येक नाहीं ॥ १७ ॥

पृथ्वीचा जाला गळांठा । येकाहून येक मोठा ।

कोण खरा कोण खोटा । कोण जाणे ॥ १८

॥

आचार बहुकाचेंत पडिला । कित्येक पोटासाठीं बुडाला ।

अवघा वरपंगचि जाला । साभिमानें ॥ १९ ॥

देव जाले उदंड । देवांचें मांडलें भंड ।

भूतादेवतांचें थोतांड । येकचि जालें ॥ २० ॥

मुख्य देव तो कळेना । काशास कांहींच मिळेना ।

येकास येक वळेना । अनावर ॥ २१ ॥

ऐसा नासला विचार । कोण पाहातो सारासार ।

कैचा लहान कैंचा थोर । कळेचिना ॥ २२ ॥

शास्त्रांचा बाजार भरला । देवांचा गल्बला जाला ।

लोक कामनेच्या व्रताला । झोंबोन पडती ॥ २३ ॥

ऐसें अवघें नासलें । सत्यासत्य हारपलें ।

अवघें अनायेक जालें । चहूंकडे ॥ २४ ॥

मतामतांचा गल्बला । कोणी पुसेना कोणाला ।

जो जे मतीं सांपडला । तयास तेंचि थोर ॥ २५ ॥

असत्याचा अभिमान । तेणें पाविजे पतन ।

म्हणोनियां ज्ञाते जन । सत्य शोधिती ॥ २६ ॥

लोक वर्तती सकळ । तें ज्ञात्यास करतळामळ ।

आतां एइका केवळ । विवेकी हो ॥ २७ ॥

लोक कोण्या पंथें जाती । आणि कोण्या देवास भजती ।

ऐसी हे रोकडी प्रचिती । सावध ऐका ॥ २८ ॥

मृत्तिका धातु पाषाणादिक । ऐसिया प्रतिमा अनेक ।

बहुतेक लोकांचा दंडक । प्रतिमादेवीं ॥ २९ ॥

नाना देवांचे अवतार । चरित्रें ऐकती येक नर ।

जप ध्यान निरंतर । करिती

पूजा ॥ ३० ॥

येक सकळांचा अंतरात्मा । विश्वीं वर्ते जो विश्वात्मा ।

द्रष्टा साक्षी ज्ञानात्मा । मानिती येक ॥ ३१ ॥

येक ते निर्मळ निश्चळ । कदापी नव्हेति चंचळ ।

अनन्यभावें केवळ । वस्तुच ते ॥ ३२ ॥

येक नाना प्रतिमा । दुसरा अवतारमहिमा ।

तिसरा तो अंतरात्मा । चौथा तो निर्विकारी ॥ ३३ ॥

ऐसे हे चत्वार देव । सृष्टीमधील स्वभाव ।

यावेगळा अंतर्भाव । कोठेंचि नाहीं ॥ ३४ ॥

अवघें येकचि मानिती । ते साक्ष देव जाणती ।

परंतु अष्टधा प्रकृति । वोळखिली पाहिजे ॥ ३५ ॥

प्रकृतीमधील देव । तो प्रकृतीचा स्वभाव ।

भावातीत माहानभाव । विवेकें जाणावा ॥ ३६ ॥

जो निर्मळास ध्याईल । तो निर्मळचि होईल ।

जो जयास भजेल । तो तद्रूप जाणावा ॥ ३७ ॥

क्षीर नीर निवडिती । ते राजहंस बोलिजेती ।

सारासार जाणती । ते माहानभाव ॥ ३८ ॥

अरे जो चंचळास ध्याईल । तो सहजचि चळेल ।

जो निश्चळास भजेल । तो निश्चळचि ॥ ३९ ॥

प्रकृतीसारिखें चालावें । परी अंतरीं शाश्वत वोळखावें ।

सत्य होऊन वर्तावें । लोकांऐसें ॥ ४० ॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

चत्वारदेवनिरूपणनाम समास दुसरा ॥