Samas 3

समास 3 - दशक ११

समास तिसरा : शिकवण निरूपण॥ श्रीराम ॥

बहुतां जन्मांचा सेवट । नरदेह सांपडे अवचट ।

येथें वर्तावें चोखट । नितिन्यायें ॥ १ ॥

प्रपंच करावा नेमक । पाहावा परमार्थविवेक ।

जेणेंकरितां उभय लोक । संतुष्ट होती ॥ २ ॥

शत वरुषें वय नेमिलें । त्यांत बाळपण नेणतां गेलें ।

तारुण्य अवघें वेचलें । विषयांकडे ॥ ३ ॥

वृद्धपणीं नाना रोग । भोगणें लागे कर्मभोग ।

आतां भगवंताचा योग । कोणे वेळे ॥ ४ ॥

राजिक देविक उदेग चिंता । अन्न वस्त्र देहममता ।

नाना प्रसंगें अवचिता । जन्म गेला ॥ ५ ॥

लोक मरमरों जाती । वडिलें गेलीं हे प्रचिती ।

जाणत जाणत निश्चिती । काये मानिलें ॥ ६ ॥

अग्न गृहासी लागला । आणि सावकास निजेला ।

तो कैसा म्हणावा भला । आत्महत्यारा ॥ ७ ॥

पुण्यमार्ग अवघा बुडाला । पापसंग्रह उदंड जाला ।

येमयातनेचा झोला । कठीण आहे ॥ ८ ॥

तरी आतां ऐसें न करावें । बहुत विवेकें वर्तावें ॥

इक लोक परत्र साधावें । दोहीकडे ॥ ९ ॥

आळसाचें फळ रोकडें । जांभया देऊन निद्रा पडे ।

सुख म्हणौन आवडे । आळसी लोकां ॥ १० ॥

साक्षेप करितां कष्टती । परंतु पुढें सुरवाडती ।

खाती जेविती सुखी होती । येत्नेंकरूनी ॥ ११ ॥

आळस उदास नागवणा । आळस प्रेत्नबुडवणा ।

आळसें करंटपणाच्या खुणा । प्रगट करिती ॥ १२ ॥

म्हणौन आळस नसावा । तरीच पाविजे वैभवा ।

अरत्रीं परत्रीं जीवा । समाधान ॥ १३ ॥

प्रेत्न करावा तो कोण । हेंचि ऐका निरूपण ।

सावध करून अंतःकरण । निमिष्य येक ॥ १४ ॥

प्रातःकाळी उठावें । कांहीं पाठांतर करावे ।

येथानशक्ती आठवावें सर्वोत्तमासी ॥ १५ ॥

मग दिशेकडे जावें । जे कोणासिच नव्हे ठावें ।

शौच्य आच्मन करावें । निर्मळ जळें ॥ १६ ॥

मुखमार्जन प्रातःस्नान । संध्या तर्पण देवतार्चन ।

पुढें वैश्यदेवौपासन । येथासांग ॥ १७ ॥

कांहीं फळाहार घ्याव । मग संसारधांदा करावा ।

सुशब्दें राजी राखावा । सकळ लोक ॥ १८ ॥

ज्या ज्याचा जो व्यापार । तेथें असावे खबर्दार ।

दुश्चितपणें तरी पोर । वेढा लावी ॥ १९ ॥

चुके ठके विसरे सांडी । आठवण जालियां चर्फडी ।

दुश्चित आळसाची रकडी । प्रचित पाहा ॥ २० ॥

याकारणें सावधान । येकाग्र असावें मन ।

तरी मग जेवितां भोजन । गोड वाटे॥ २१ ॥

पुढें भोजन जालियांवरी । कांहीं वाची चर्चा करी ।

येकांतीं जाऊन विवरी । नाना ग्रंथ ॥ २२ ॥

तरीच प्राणी शाहाणा होतो । नाहींतरी मूर्खचि राहातो ।

लोक खाती आपण पाहातो । दैन्यवाणा ॥ २३ ॥

ऐक सदेवपणाचें लक्षण । रिकाम्या जाऊं नेदी येक क्षण ।

प्रपंचवेवसायाचें ज्ञान । बरें पाहे ॥ २४

॥

कांहीं मेळवी मग जेवी । गुंतल्या लोकांस उगवी ।

शरीर कारणीं लावी । कांहीं तरी ॥ २५ ॥

कांहीं धर्मचर्चा पुराण । हरीकथा निरूपण ।

वायां जऊं नेदी क्षण । दोहींकडे ॥ २६ ॥

ऐसा जो सर्वसावध । त्यास कैंचा असेल खेद ।

विवेकें तुटला समंध । देहबुद्धीचा ॥ २७ ॥

आहे तितुकें देवाचें । ऐसें वर्तणें निश्चयाचें ।

मूळ तुटें उद्वेगाचें । येणें रीतीं ॥ २८ ॥

प्रपंचीं पाहिजे सुवर्ण । परमार्थीं पंचिकर्ण ।

माहावाक्याचें विवरण । करितां सुटे ॥ २९ ॥

कर्म उपासना आणि ज्ञान । येणें राहे समाधान ।

परमार्थाचें जें साधन । तेंचि ऐकत जावें ॥ ३० ॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

सिकवणनिरूपणनाम समास तीसरा ॥