Samas 4

समास 4 - दशक ११

समास चौथा : सारविवेकनिरूपण॥ श्रीराम ॥

ब्रह्म म्हणिजे निराकार । गगनासारिखा विचार ।

विकार नाहीं निर्विकार । तेंचि ब्रह्म ॥ १ ॥

ब्रह्म म्हणिजे निश्चळ । अंतरात्मा तो चंचळ ।

द्रष्टा साक्षी केवळ । बोलिजे तया ॥ २ ॥

तो अंतरात्मा म्हणिजे देव । त्याचा चंचळ स्वभाव ।

पाळिताहे सकळ जीव । अंतरी वसोनी ॥ ३ ॥

त्यावेगळे जड पदार्थ । तेणेंवीण देह वेर्थ ।

तेणेंचि कळे परमार्थ । सकळ कांही ॥ ४ ॥

कर्ममार्ग उपासना मार्ग । ज्ञानमार्ग सिद्धांतमार्ग ।

प्रवृत्तिमार्ग निवृत्तिमार्ग । देवची चालवी ॥ ५ ॥

चंचळेविण निश्चळ कळेना । चंचळ तरी स्थिरावेना ।

ऐसें हे विचार नाना । बरे पाहा ॥ ६ ॥

चंचळनिश्चळाची संधी । तेथें भांबावते बुद्धि ।

कर्ममार्गाचे जे विधी । ते मग ऐलिकडे ॥ ७ ॥

देव या सकळांचे मूळ । देवास मूळ ना डाळ ।

परब्रह्म तें निश्चळ । निर्विकारी ॥ ८ ॥

निर्विकारी आणि विकारी। येक म्हणेल तो भिकारी ।

विचाराची होते वारी । देखतदेखतां ॥ ९ ॥

सकळ परमार्थास मूळ । पंचीकर्ण माहावाक्य केवळ ।

तेंची करावें प्रांजळ । पुनःपुन्हां ॥ १० ॥

पहिला देह स्थूळकाया । आठवा देह मूळमाया ।

अष्ट देह निर्शलियां । विकार कैंचा ॥ ११ ॥

याकारणें विकारी । साचाऐसी बाजीगरी ।

येक समजे येक खरी । मानिताहे ॥ १२ ॥

उत्पत्ति स्थिती संव्हार । यावेगळा निर्विकार ।

कळायासाठीं सारासार । विचार केला ॥ १३ ॥

सार असार दोनी येक । तेथें कैंचा उरला विवेक ।

परिक्षा नेणती तंक । पापी करंटे ॥ १४ ॥

जो येकचि विस्तारला । तो अंतरात्मा बोलिला ।

नाना विकारीं विकारला । निर्विकारी नव्हे ॥ १५ ॥

ऐसें प्रगटचि आहे । आपुल्या प्रत्ययें पाहे ।

काय राहे काय न राहे । हें कळेना ॥ १६ ॥

जें अखंड होत जातें । जें सर्वदा संव्हारतें ।

रोकडें प्रचितीस येतें । जनामधें ॥ १७ ॥

येक रडे येक चर्फडी । येकांची धरी नरडी ।

येकमेकां झोंबती बराडी । दुकळ्ळले जैसे ॥ १८ ॥

नाहीं न्यावे नाहिं नीति । ऐसे हे लोक वर्तती ।

आणि अवघेंच सार म्हणती । विवेकहीन ॥ १९ ॥

धोंडे सांडून सोनें घ्यावें । माती सांडून अन्न खावें ।

आणि आवघेंचि सार म्हणावें । बाष्कळपणें ॥ २० ॥

म्हणौनि हा विचार करावा । सत्यमार्ग तोचि धरावा ।

लाभ जाणोन घ्यावा । विवेकाचा ॥ २१ ॥

सारगार येकचि सरी । तेथें परीक्षेस कैंची उरी ।

याकारणें चतुरीं । परीक्षा करावी ॥ २२ ॥

जेथें परीक्षेचा अभाव । तेथें दे घाव घे घाव ।

सगट सारिखा स्वभाव । लौंदपणाचा ॥ २३ ॥

घेव ये तेंचि घ्यावें । घेव न ये तें सोंडावें ।

उंच नीच वोळखावें । त्या नाव ज्ञान ॥ २४ ॥

संसारसांतेस आले । येक लाभें अमर जाले ।

येक ते करंटे ठकले । मुदल गेलें ॥ २५ ॥

जाणत्यानें ऐसें न करावें । सार तेंचि शोधून घ्यावें ।

असार तें जाणोन त्यागावें । वमक जैसें ॥ २६ ॥

तें वमक करी प्राशन । तरी तें स्वानाचें लक्षण ।

तेथें सुचिस्मंत ब्राह्मण । काय करी ॥ २७ ॥

जेहिं जैसें संचित केलें । तयास तैसेंचि घडलें ।

जें अभ्यासीं पडोन जडलें । तें तों सुटेना ॥ २८

॥

येक दिव्यान्नें भक्षिती । येक विष्ठा सावडिती ।

आपुल्या वडिलांचा घेती । साभिमान ॥ २९ ॥

असो विवेकेविण । बोलणें तितुका सीण ।

कोणीयेकें श्रवण मनन । केलेंचि करावें ॥ ३० ॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

सारविवेकनिरूपणनाम समास चवथा ॥