Samas 10

समास 10 - दशक १२

समास दहावा : उत्तमपुरुषनिरूपण॥ श्रीराम ॥

आपण येथेष्ट जेवणें । उरलें तें अन्न वाटणें ।

परंतु वाया दवडणें । हा धर्म नव्हे ॥ १ ॥

तैसें ज्ञानें तृप्त व्हावें। तेंचि ज्ञान जनास सांगावें ।

तरतेन बुडों नेदावें । बुडतयासी ॥ २ ॥

उत्तम गुण स्वयें घ्यावे । ते बहुतांस सांगावे ।

वर्तल्याविण बोलावे । ते शब्द मिथ्या ॥ ३ ॥

स्नान संध्या देवार्चन । येकाग्र करावें जपध्यान ।

हरिकथा निरूपण । केलें पाहिजे ॥ ४ ॥

शरीर परोपकारीं लावावें । बहुतांच्या कार्यास यावें ।

उणें पडों नेदावें । कोणियेकाचें ॥ ५ ॥

आडले जाकसलें जाणावें । यथानशक्ति कामास यावें ।

मृदवचनें बोलत जावें । कोणीयेकासी ॥ ६ ॥

दुसयाच्या दुःखें दुःखवावें । परसंतोषें सुखी व्हावें ।

प्राणीमात्रास मेळऊन घ्यावें । बया शब्दें ॥ ७ ॥

बहुतांचे अन्याये क्ष्मावे । बहुतांचे कार्यभाग करावे ।

आपल्यापरीस व्हावे । पारखे जन ॥८ ॥

दुसयाचें अंतरजाणावें । तदनुसारचि वर्तावें।

लोकांस परीक्षित जावें । नाना प्रकारें ॥ ९ ॥

नेमकचि बोलावें । तत्काळचि प्रतिवचन द्यावें ।

कदापी रागास न यावें । क्ष्मारूपें ॥ १० ॥

आलस्य अवघाच दवडावा । येत्न उदंडचि करावा ।

शब्दमत्सर न करावा । कोणीयेकाचा ॥ ११ ॥

उत्तम पदार्थ दुसयास द्यावा । शब्द निवडून बोलावा ।

सावधपणें करीत जावा । संसार आपला ॥ १२ ॥

मरणाचें स्मरण असावें । हरिभक्तीस सादर व्हावें ।

मरोन कीर्तीस उरवावें । येणें प्रकारें ॥ १३ ॥

नेमकपणें वर्तों लागला । तो बहुतांस कळों आला ।

सर्व आर्जवी तयाला । काये उणें ॥१४ ॥

ऐसा उत्तम गुणी विशेष । तयास म्हणावें पुरुष ।

जयाच्या भजनें जगदीश । तृप्त होये ॥ १५ ॥

उदंड धिःकारून बोलती । तरी चळों नेदावी शांति ।

दुर्जनास मिळोन जाती । धन्य ते साधु ॥ १६ ॥

उत्तम गुणीं श्रृंघारला । ज्ञानवैराग्यें शोभला ।

तोची येक जाणावा भला । भूमंडळीं ॥ १७ ॥

स्वयें आपण कष्टावें । बहुतांचें सोसित जावें ।

झिजोन कीर्तीस उरवावें । नाना प्रकारें ॥ १८ ॥

कीर्ती पाहों जातां सुख नाहीं । सुख पाहातां कीर्ती नाहीं ।

विचारेंविण कोठेंचि नाहीं । सामाधान ॥ १९ ॥

परांतरास न लावावा ढका । कदापि पडों नेदावा चुका ।

स्मासीळ तयाच्या तुका । हानी नाहीं ॥ २० ॥

आपलें अथवा परावें । कार्य अवघेंच करावें ।

प्रसंगीं कामास चुकवावें । हें विहित नव्हे ॥ २१ ॥

बरें बोलतां सुख वाटतें । हें तों प्रत्यक्ष कळतें ।

आत्मवत परावें तें । मानीत जावें ॥ २२ ॥

कठिण शब्दें वाईट वाटतें । तें तों प्रत्ययास येतें ।

तरी मग वाईट बोलावें तें । काये निमित्य ॥ २३ ॥

आपणास चिमोट घेतला । तेणें कासाविस जाला ।

आपणावरून दुसयाला । राखत जावें ॥ २४ ॥

जे दुसयास दुःख करी । ते अपवित्र वैखरी ।

आपणास घात करी । कोणियेके प्रसंगीं ॥ २५ ॥

पेरिलें ते उगवतें । बोलण्यासारिखें उत्तर येतें ।

तरी मग कर्कश बोलावें तें । काये निमित्य ॥ २६ ॥

आपल्या पुरुषार्थवैभवें । बहुतांस सुखी करावें ।

परंतु कष्टी करावें । हे राक्षेसी क्रिया ॥ २७ ॥

दंभ दर्प अभिमान । क्रोध आणी कठिण वचन ।

हें अज्ञानाचें लक्षण । भगवद्गीितेंत बोलिलें ॥ २८ ॥

जो उत्तम गुणें शोभला । तोचि पुरुष माहा भला ।

कित्येक लोक तयाला । शोधीत फिरती ॥ २९ ॥

क्रियेविण शब्दज्ञान । तेंचि स्वानाचें वमन ।

भले तेथें अवलोकन । कदापी न करिती ॥ ३० ॥

मनापासून भक्ति करणें । उत्तम गुण अगत्य धरणें ।

तया माहांपुरुषाकारणें । धुंडीत येती ॥ ३१ ॥

ऐसा जो माहानुभाव। तेणें करावा समुदाव ।

भक्तियोगें देवाधिदेव । आपुला करावा ॥ ३२ ॥

आपण आवचितें मरोन जावें । मग भजन कोणें करावें ।

याकारणें भजनास लावावे । बहुत लोक ॥ ३३ ॥

आमची प्रतिज्ञा ऐसी । कांहीं न मागावें शिष्यासी ।

आपणामागें जगदीशासी । भजत जावें ॥ ३४ ॥

याकारणें समुदाव । जाला पाहिजे मोहोछाव ।

हातोहातीं देवाधिदेव । वोळेसा करावा ॥ ३५ ॥

आता समुदायाकारणें । पाहिजेती दोनी लक्षणें ।

श्रोतीं येथें सावधपणें । मन घालावें ॥ ३६ ॥

जेणें बहुतांस घडे भक्ति । ते हे रोकडी प्रबोधशक्ति ।

बहुतांचें मनोगत हातीं । घेतलें पाहिजे ॥ ३७ ॥

मागा बोलिले उत्तम गुण । तयास मानिती प्रमाण ।

प्रबोधशक्तीचें लक्षण । पुढें चाले ॥ ३८ ॥

बोलण्यासारिखें चालणें । स्वयें करून बोलणें ।

तयाचीं वचनें प्रमाणें । मानिती जनीं ॥ ३९ ॥

जें जें जनास मानेना । तें तें जनहि मानीना ।

आपण येकला जन नाना । सृष्टिमधें ॥ ४० ॥

म्हणोन सांगाती असावे । मानत मानत शिकवावे ।

हळु हळु सेवटा न्यावे । विवेकानें ॥ ४१ ॥

परंतु हे विवेकाचीं कामें । विवेकी करील नेमें ।

इतर ते बापुडे भ्रमें । भांडोंच लागले ॥ ४२ ॥

बहुतांसीं भांडतां येकला । शैन्यावांचून पुरवला ।

याकारणें बहुतांला । राजी राखावें ॥ ४३ ॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

उत्तमपुरुषनिरूपणनाम समास दहावा ॥