Samas 6

समास 6 - दशक १२

समास सहावा : सृष्टिक्रमनिरूपण॥ श्रीराम ॥

ब्रह्म निर्मळ निश्चळ । शाश्वत सार अमळ विमळ ।

अवकाश घन पोकळ । गगनाऐसें ॥ १ ॥

तयास करणें ना धरणें । तयास जन्म ना मरणें ।

तेथें जाणणें ना नेणणें । सुन्यातीत ॥ २ ॥

तें रचेना ना खचेना । तें होयेना ना जायेना ।

मायातीत निरंजना पारचि नाहीं ॥ ३ ॥

पुढें संकल्प उठिला । षडगुणेश्वर बोलिजे त्याला ।

अर्धरारीनटेश्वराला । बोलिजेतें ॥ ४ ॥

सर्वेश्वर सर्वज्ञ । साक्षी द्रष्टा ज्ञानघन ।

परेश परमात्मा जगजीवन । मूळपुरुष ॥ ५ ॥

ते मूळमाया बहुगुणी । अधोमुखें गुणक्षोभिणी ।

गुणत्रये तिजपासूनि । निर्माण जाले ॥ ६ ॥

पुढें विष्णु जाला निर्माण । जाणतीकळा सत्वगुण ।

जो करिताहे पाळण । त्रैलोक्याचें ॥ ७ ॥

पुढें जाणीवनेणीवमिश्रित । ब्रह्मा जाणावा नेमस्त ।

त्याच्या गुणें उत्पत्ति होत । भुवनत्रैं ॥ ८ ॥

पुढें रुद्र तमोगुण । सकळ संव्हाराचें कारण ।

सकळ कांहीं कर्तेपण । तेथेंचि आलें ॥ ९ ॥

तेथून पुढें पंचभूतें । पावलीं पष्ट दशेतें ।

अष्टधा प्रकृतीचें स्वरूप तें । मुळींच आहे ॥ १० ॥

निश्चळीं जालें चळण । तेंचि वायोचें लक्षण ।

पंचभूतें आणि त्रिगुण । सूक्ष्म अष्टधा ॥ ११ ॥

आकाश म्हणिजे अंतरात्मा । प्रत्ययें पाहवा महिमा ।

त्या आकाशापासून जन्मा । वायो आला ॥ १२ ॥

तया वायोच्या दोनी झुळुका । उष्ण सीतळ ऐका ।

सीतळापासून तारा मयंका । जन्म जाला ॥ १३ ॥

उष्णापासून रवि वन्ही । विद्युल्यता आदिकरूनि ।

सीतळ उष्ण मिळोनि । तेज जाणावें ॥ १४ ॥

तया तेजापासून जालें आप । आप आळोन पृथ्वीचें रूप ।

पुढें औषधी अमूप । निर्माण जाल्यां ॥ १५ ॥

औषधीपासून नाना रस । नाना बीज अन्नरस ।

चौयासि लक्ष योनीच वास । भूमंडळीं ॥ १६ ॥

ऐसी जाली सृष्टीरचना । विचार आणिला पाहिजे मना ।

प्रत्ययेंविण अनुमाना । पात्र होईजे ॥ १७ ॥

ऐसा जाला आकार । येणेंचि न्यायें संव्हार ।

सारासारविचार । यास बोलिजे ॥ १८ ॥

जें जें जेथून निर्माण जालें । तें तें तेथेंचि निमालें ।

येणेंचि न्यायें संव्हारलें । माहाप्रळईं ॥ १९ ॥

आद्य मध्य अवसान । जें शाश्वत निरंजन ।

तेथें लावावें अनुसंधान । जाणते पुरुषीं ॥ २० ॥

होत जाते नाना रचना । परी ते कांहींच तगेना ।

सारासार विचारणा । याकारणें ॥ २१ ॥

द्रष्टा साक्षी अंतरात्मा । सर्वत्र बोलती महिमा ।

परी हे सर्वसाक्षिणी अवस्ता मां । प्रत्ययें पाहवी ॥ २२ ॥

मुळापासून सेवटवरी । अवघी मायेची भरोवरी ।

नाना विद्या कळाकुंसरी । तयेमधें ॥ २३ ॥

जो उपाधीचा सेवट पावेल । त्यास भ्रम ऐसें वाटेल ।

जो उपाधीमध्यें आडकेल । त्यास काढिता कवण ॥ २४ ॥

विवेक प्रत्ययाचीं कामें । कैसीं घडतील अनुमानभ्रमें ।

सारासारविचाराचेन संभ्रमें । पाविजे ब्रह्म ॥ २५

॥

ब्रह्मांडींचे माहाकारण । ते मुळमाया जाण ।

अपूर्णास म्हणती ब्रह्म पूर्ण । विवेकहीन ॥ २६ ॥

सृष्टीमधें बहुजन । येक भोगिती नृपासन ।

येक विष्ठा टाकिती जाण । प्रत्येक्ष आतां ॥ २७ ॥

ऐसे उदंड लोक असती । आपणास थोर म्हणती ।

परी ते विवेकी जाणती । सकळ कांहीं ॥ २८ ॥

ऐसा आहे समाचार । कारण पाहिजे विचार ।

बहुतांच्या बोलें हा संसर । नासूं नये ॥ २९ ॥

पुस्तकज्ञानें निश्चये धरणें । तरी गुरु कासया करणें ।

याकारणें विवरणें । आपुल्या प्रत्ययें ॥ ३० ॥

जो बहुतांच्या बोलें लागला । तो नेमस्त जाणावा बुडाला ।

येक साहेब नस्तां कोणाला । मुश्यारा मगावा ॥ ३१ ॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

सृष्टिक्रमनिरूपणनाम समास सहावा ॥