Samas 1

समास 1 - दशक १३

समास पहिला : आत्मानात्मविवेक

॥ श्रीराम ॥

आत्मानात्मविवेक करावा । करून बरा विवरावा ।

ववरोन सदृढ धरावा । जीवामधें ॥ १ ॥

आत्मा कोण अनात्मा कोण । त्याचें करावें विवरण ।

तेंचि आतां निरूपण । सावध ऐका ॥ २ ॥

च्यारि खाणी च्यारि वाणी । चौयासि लक्ष जीवप्राणी ।

संख्या बोलिली पुराणीं । वर्तती आतां ॥ ३ ॥

नाना प्रकारीचीं शरीरें । सृष्टींत दिसती अपारें ।

तयामधें निर्धारें । आत्मा कवणु ॥ ४ ॥

दृष्टीमधें पाहातो । श्रवणामध्यें ऐकतो ।

रसनेमध्यें स्वाद घेतो । प्रत्यक्ष आतां ॥५ ॥

घ्राणामधें वास घेतो । सर्वांगी तो स्पर्शतो ।

वाचेमधें बोलवितो । जाणोनि शब्द ॥ ६॥

सावधान आणि चंचळ । चहुंकडे चळवळ ।

येकलाचि चालवी सकळ । इंद्रियेंद्वारा ॥ ७ ॥

पाये चालवी हात हालवी । भृकुटी पालवी डोळा घालवी ।

संकेतखुणा बोलवी । तोचि आत्मा ॥ ८ ॥

धिटाई लाजवी खाजवी । खोंकवी वोकवी थुंकवी ।

अन्न जेऊन उदक सेवी । तोचि आत्मा ॥ ९ ॥

मळमूत्रत्याग करी । शरीरमात्र सावरी ।

प्रवृत्ति निवृत्ति विवरी । तोचि आत्मा ॥ १० ॥

ऐके देखे हुंगे चाखे । नाना प्रकारें वोळखे ।

संतोष पावे आणी धाके । तोचि आत्मा ॥ ११ ॥

आनंद विनोद उदेग चिंता । काया छ्याया माया ममता ।

जीवित्वें पावे नाना वेथा । तोचि आत्मा ॥ १२ ॥

पदार्थाची आस्था धरी । जनीं वाईट बरें करी ।

आपल्यां राखे पराव्यां मारी । तोचि आत्मा ॥ १३ ॥

युध्ये होतां दोहीकडे । नाना शरीरीं वावडे ।

परस्परें पाडी पडे । तोचि आत्मा ॥ १४ ॥

तो येतो जातो देहीं वर्ततो । हासतो रडतो प्रस्तावतो ।

समर्थ करंटा होतो । व्यापासारिखा ॥ १५ ॥

होतो लंडी होतो बळकट । होतो विद्यावंत होतो धट ।

न्यायेवंत होतो उत्धट । तोचि आत्मा ॥ १६ ॥

धीर उदार आणि कृपेण । वेडा आणि विचक्षण ।

उछक आणि सहिष्ण । तोचि आत्मा ॥ १७ ॥

विद्या कुविद्या दोहिकडे । आनंदरूप वावडे ।

जेथें तेथें सर्वांकडे । तोचि आत्मा ॥ १८ ॥

निजे उठे बैसे चाले । धावे धावडी डोले तोले ।

सोइरे धायेरे केले । तोचि आत्मा ॥ १९ ॥

पोथी वाची अर्थ सांगे । ताळ धरी गाऊं लागे ।

वाद वेवाद वाउगे । तोचि आत्मा ॥ २० ॥

आत्मा नस्तां देहांतरीं । मग तें प्रेत सचराचरीं ।

देहसंगें आत्मा करीं । सर्व कांहीं ॥ २१ ॥

येकेंविण येक काये । कामा नये वायां जाये ।

म्हणोनि हा उपाये । देहयोगें ॥ २२ ॥

देह अनित्य आत्मा नित्य । हाचि विवेक नित्यानित्य ।

अवघें सूक्ष्माचें कृत्य । जाणती ज्ञानी ॥ २३ ॥

पिंडी देहधर्ता जीव । ब्रह्मांडीं देहधर्ता शिव ।

ईश्वरतनुचतुष्टये सर्व । ईश्वर धर्ता ॥ २४ ॥

त्रिगुणापर्ता जो ईश्वर । अर्धनारीनटेश्वर ।

सकळ सृष्टीचा विस्तार । तेथून जाला ॥ २५ ॥

बरवें विचारून पाहीं । स्त्री पुरुष तेथें नाहीं ।

चंचळरूप येतें कांहीं । प्रत्ययासी ॥ २६ ॥

मुळींहून सेंवटवरी । ब्रह्मादि पिप्लीका देहधारी ।

नित्यानित्य विवेक चतुरीं । जाणिजे ऐसा ॥ २७ ॥

जड तितुकें अनित्य । आणि सूक्ष्म तितुकें नित्य ।

याहिमध्यें नित्यानित्य । पुढें निरोपिलें ॥ २८ ॥

स्थूळ सूक्ष्म वोलांडिलें । कारण माहाकाराण सांडिलें ।

विराट हिरण्यगर्भ खंडिलें । विवेकानें ॥ २९ ॥

अव्याकृत मूळप्रकृती। तेथें जाऊन बैसली वृत्ती ।

तें वृत्ति व्हावया निवृत्ति । निरूपण ऐका ॥ ३० ॥

आत्मानात्माविवेक बोलिला । चंचळात्मा प्रत्यया आला ।

पुढिले समासीं निरोपिला । सारासार विचार ॥ ३१ ॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

आत्मानात्माविवेकनाम समास पहिला ॥