Samas 10

समास 10 - दशक १३

समास दहावा : शिकवणनिरूपण॥ श्रीराम ॥

पालेमाळा सुमनमाळा । फळमाळा बीजमाळा ।

पाषाणमाळा कवडेमाळा । सुत्रें चालती ॥ १ ॥

स्फटिकमाळा मोहरेमाळा । काष्ठमाळा गंधमाळा ।

धातुमाळा रत्नेमाळा । जाळ्या वोलि चांदोवे ॥ २ ॥

परी हें तंतूनें चालतें। तंतू नस्तां विष्कळीत होतें।

तैसें म्हणों आत्मयातें। तरी साहित्य न पडे ॥ ३ ॥

तंतूस मणी वोविला। तंतूमध्येंचि राहिला ।

आत्मा सर्वांगीं व्यापला । पाहाना कां॥ ४ ॥

आत्मा चपळ सहजगुणें । दोरी काये चळों जाणे ।

म्हणोन दृष्टांत देणें । साहित्य न घडे ॥ ५ ॥

नाना वल्लींत जळांश । उसांमध्यें दाटला रस ।

परी तो रस आणी बाकस । येक नव्हे ॥ ६ ॥

देही आत्मा देह अनात्मा । त्याहून पर तो परमात्मा ।

निरंजनास उपमा । असेचिना ॥ ७ ॥

रायापासून रंकवरी । अवघ्या मनुष्यांचियां हारी ।

सगट समान सरी । कैसी करावी ॥ ८ ॥

देव दानव मानव । नीच योनी हीन जीव ।

पापी सुकृति अभिप्राव । उदंड आहे ॥ ९ ॥

येकांशें जग चाले । परी सामर्थ्य वेगळालें ।

येकासंगे मुक्त केलें । येकासंगें रवरव ॥ १० ॥

साकर माती पृथ्वी होये । परी ते माती खातां न ये ।

गरळ आप नव्हे काये । परी तें खोटें ॥ ११ ॥

पुण्यात्मा आणी पापात्मा । दोहिंकडे अंतरात्मा ।

साधु भोंदु सीमा । सांडूंच नये ॥ १२ ॥

अंतर येक तों खरें । परी सांगातें घेऊं न येती माहारे ।

पंडित आणि चाटें पोरें । येक कैसीं ॥ १३ ॥

मनुष्य आणि गधडे । राजहंस आणि कोंबडें ।

राजे आणि माकडें । एक कैसीं ॥ १४ ॥

भागीरथीचें जळ आप । मोरी संवदणी तेंहि आप ।

कुश्चिळ उदक अल्प । सेववेना ॥ १५ ॥

याकारणें आचारशुद्ध । त्याउपरी विचारशुद्ध ।

वीतरागी आणि सुबुद्ध । ऐसा पाहिजे ॥ १६ ॥

शूरांहून मानिलें लंडी । तरी युद्धप्रसंगीं नरकाडी ।

श्रीमंत सांडून बराडी । सेविता कैसें ॥ १७ ॥

येका उदकें सकळ जालें । परी पाहोन पाहिजे सेविलें ।

सगट अवघेंच घेतलें । तरी तें मूर्खपण ॥ १८॥

जीवनाचेंच जालें अन्न । अन्नाचें जालें वमन ।

परी वमनाचें भोजन । करितां न ये ॥ १९॥

तैसें निंद्य सोडूनद्यावें । वंद्य तें हृदईं धरावें ।

सत्कीर्तीनें भरावें। भूमंडळ ॥ २० ॥

उत्तमांसि उत्तम माने। कनिष्ठांस तें न माने ।

म्हणौन करंटे देवानें । करून ठेवले ॥ २१ ॥

सांडा अवघें करंटपण । धरावें उत्तम लक्षण ।

हरिकथा पुराण श्रवण । नीति न्याये ॥२२ ॥

वर्तयाचाविवेक । राजी राखणें सकळ लोक ।

हळुहळु पुण्यलोक। करीत जावे॥ २३ ॥

मुलाचे चालीनें चालावें । मुलाच्या मनोगतें बोलावें ।

तैसें जनास सिकवावें । हळुहळु ॥ २४ ॥

मुख्य मनोगत राखणें । हेंचि चातुर्याचीं लक्षणें ।

चतुर तो चतुरांग जाणें । इतर तीं वेडीं ॥ २५ ॥

वेड्यास वेडें म्हणों नये । वर्म कदापि बोलों नये।

तरीच घडे दिग्विजये । निस्पृहासी ॥ २६॥

उदंड स्थळीं उदंड प्रसंग । जाणोनि करणें येथासांग ।

प्राणिमात्राचा अंतरंग । होऊन जावें ॥ २७ ॥

मनोगत राखोन जातां । परस्परें होये अवस्ता ।

मनोगत तोडितां वेवस्तां । बरी नाहीं ॥ २८ ॥

याकारणें मनोगत । राखेल तो मोठा महंत ।

मनोगत राखतां समस्त । वोढोन येती ॥ २९ ॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

शिकवणनिरूपणनाम समास दहावा ॥

॥ दशक तेरावा समाप्त ॥