Samas 3

समास 3 - दशक १३

समास तिसरा : उभारणीनिरूपण॥ श्रीराम ॥

ब्रह्म घन आणि पोकळ । आकाशाहून विशाळ ।

निर्मळ आणि निश्चळ । निर्विकारी ॥ १ ॥

ऐसेंचि असतां कित्येक काळ । तेथें आरंभला भूगोळ ।

तया भूगोळांचे मूळ । सावध ऐका ॥ २ ॥

परब्रह्म असतां निश्चळ । तेथें संकल्प उठिला चंचळ ।

तयास बोलिजे केवळ । आदिनारायेण ॥ ३ ॥

मूळमाया जगदेश्वर । त्यासीच म्हणिजे शड्गुणैश्वर ।

अष्टधा प्रकृतीचा विचार । तेथें पाहा ॥ ४ ॥

ऐलिकडे गुणक्षोभिणी । तेथें जन्म घेतला त्रिगुणीं ।

मूळ वोंकाराची मांडणी । तेथून जाणावी ॥ ५ ॥

अकर उकार मकार । तिनी मिळोन वोंकार ।

पुढें पंचभूतांचा विस्तार । विस्तारला ॥ ६ ॥

आकाश म्हणिजेतें अंतरात्म्यासी । तयापासून जन्म वायोसी ।

वायोपासून तेजासी । जन्म जाला ॥ ७ ॥

वायोचा कातरा घसवटे । तेणें उष्णें वन्हि पेटे ।

सूर्यबिंब तें प्रगटे । तये ठाईं ॥ ८ ॥

वारा वाजतो सीतळ । तेथें निर्माण जालें जळ ।

तें जळ आळोन भूगोळ । निर्माण जाला ॥ ९ ॥

त्याअ भूगोळाचे पोटीं । अनंत बीजांचिया कोटी ।

पृथ्वी पाण्या होता भेटी । अंकुर निघती ॥ १० ॥

पृथ्वी वल्ली नाना रंग । पत्रें पुष्पांचे तरंग ।

नाना स्वाद ते मग । फळें जाली ॥ ११॥

पत्रें पुष्पें फळें मुळें । नाना वर्ण नाना रसाळें।

नाना धान्यें अन्नें केवळें । तेथून जालीं ॥ १२॥

अन्नापासून जालें रेत । रेतापासून प्राणी निपजत ।

ऐसी हे रोकडी प्रचित । उत्पत्तीची ॥ १३ ॥

अंडज जारज श्वेतज उद्वीज । पृथ्वी पाणी सकळांचे बीज ।

ऐसें हें नवल चोज । सृष्टिरचनेचें ॥ १४ ॥

च्यारि खाणी च्यारि वाणी । चौयासि लक्ष जीवयोनी ।

निर्माण झाले लोक तिनी । पिंडब्रह्मांड ॥ १५ ॥

मुळीं अष्टधा प्रकृती । अवघे पाण्यापासून जन्मती ।

पाणी नस्तां मरती । सकळ प्राणी ॥ १६ ॥

नव्हे अनुमानाचें बोलणें । याचा बरा प्रत्ययें घेणें ।

वेदशास्त्रें पुराणें । प्रत्ययें घ्यावीं ॥ १७ ॥

जें आपल्या प्रत्यया येना । तें अनुमानिक घ्यावेना ।

प्रत्ययाविण सकळ जना । वेवसाये नाहीं ॥ १८॥

वेवसाये प्रवृत्ती निवृत्ती । दोहिंकडे पाहिजे प्रचिती ।

प्रचितीविण अनुमानें असती। ते विवेकहीन ॥ १९ ॥

ऐसा सृष्टिरचनेचा विचार । संकळित बोलिला प्रकार ।

आतां विस्ताराचा संहार । तोहि ऐका ॥ २० ॥

मुळापासून सेवटवरी । अवघा आत्मारामचि करी ।

करी आणि विवरी । येथायोग्य ॥ २१ ॥

पुढेंसंव्हार निरोपिला । श्रोतीं पाहिजे ऐकिला ।

इतुक्याउपरी जाला । समास पूर्ण ॥ २२ ॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

उभारणिनिरूपणनाम समास तिसरा ॥