Samas 5

समास 5 - दशक १३

समास पाचवा : कहाणीनिरूपण

॥ श्रीराम ॥

कोणी येक दोघे जण । पृथ्वी फिरती उदासीन ।

काळक्रमणें लागून । कथा आरंभिली ॥ १ ॥

श्रोता पुसे वक्तयासी । काहाणी सांगा जी बरवीसी ।

वक्ता म्हणे श्रोतयासी । सावध ऐकें ॥ २ ॥

येकें स्त्रीपुरुषें होतीं । उभयेतांमधें बहु प्रीति ।

येकरूपेंचि वर्तती । भिन्न नाहीं ॥ ३ ॥

ऐसा कांहीं येक काळ लोटला । तयांस येक पुत्र जाला ।

कार्यकर्ता आणि भला । सर्वविषीं ॥ ४ ॥

पुढें त्यासहि जाला कुमर । तो पित्याहून आतुर ।

कांहीं तदर्ध चतुर । व्यापकपणें ॥ ५ ॥

तेणें व्याप उदंड केला । बहुत कन्यापुत्र व्याला ।

उदंड लोक संचिला । नाना प्रकारें ॥ ६ ॥

त्याचा पुत्र जेष्ठ । तो अज्ञान आणि रागिट ।

अथवा चुकता नीट । संव्हार करी ॥ ७ ॥

पिता उगाच बैसला । लेकें बहुत व्याप केला ।

सर्वज्ञ जाणता भला । जेष्ठ पुत्र ॥ ८ ॥

नातु त्याचें अर्ध जाणें । पणतु तो कांहींच नेणे ।

चुकतां संव्हारणें । माहा क्रोधी ॥ ९ ॥

लेक सकळांचे पाळण करी । नातु मेळवी वरिचावरी ।

पणतु चुकल्यां संव्हार करी । अकस्मात ॥ १० ॥

नेमस्तपणें वंश वाढला । विस्तार उदंडचि जाला ।

ऐसा बहुत काळ गेला । आनंदरूप ॥ ११ ॥

विस्तार वाढला गणवेना । वडिलांस कोणीच मानिना ।

परस्परें किंत मना । बहुत पडिला ॥ १२ ॥

उदंड घरकळ्हो लागला । तेणें कित्येक संव्हार जाला ।

विपट पडिलें थोर थोरांला । बेबंद जालें ॥ १३ ॥

नेणपणें भरी भरले । मग ते अवघेच संव्हारले ।

जैसे यादव निमाले । उन्मत्तपणें ॥ १४ ॥

बाप लेक नातु पणतु । सकळांचा जाला निपातु ।

कन्या पुत्र हेतु मातु । अणुमात्र नाहीं ॥ १५ ॥

ऐसी काहाणी जो विवरला । तो जन्मापासून सुटला ।

श्रोता वक्ता धन्य जाला । प्रचितीनें ॥ १६ ॥

ऐसी काहाणी अपूर्व जे ते । उदंड वेळ होत जाते ।

इतकें बोलोन गोसावी ते । निवांत जाले ॥ १७ ॥

आमची काहाणी सरो । तुमचे अंतरीं भरो ।

ऐसें बोलणें विवरो । कोणीतरी ॥ १८ ॥

चुकत वांकत आठवलें । एतुकें संकळित बोलिलें ।

न्यूनपूर्ण क्ष्मा केलें । पाहिजे श्रोतीं ॥ १९ ॥

ऐसी काहाणी निरंतर । विवेकें ऐकती जे नर ।

दास म्हणे जग्गोधार । तेचि आरिती ॥ २० ॥

त्या जगोद्धाराचें लक्षण । केले पाहिजे विवरण ।

सार निवडावें निरूपण । यास बोलिजे ॥ २१ ॥

निरूपणीं प्रत्ययें विवरावें । नाना तत्वकोडें उकलावें ।

समजतां समजतां व्हावें । निःसंदेह ॥ २२ ॥

विवरोन पाहातां अष्ट देह । पुढें सहजचि निःसंदेह ।

अखंड निरूपणें राहे । समाधान ॥ २३ ॥

तत्वांचा गल्बला जेथें । निवांत कैचें असेल तेथें ।

याकारणें गुल्लिपरतें । कोणीयेकें असावें ॥ २४ ॥

ऐसा सूक्ष्म संवाद । केलाचि करावा विशद ।

पुढिले समासीं लघुबोध । सावध ऐका ॥ २५ ॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

कहाणीनिरूपणनाम समास पांचवा ॥