Samas 6

समास 6 - दशक १३

समास सहावा : सृष्टिक्रमनिरूपण॥ श्रीराम ॥

जें बोलिजेती पंचतत्वें । त्यांची अभ्यासाया नावें ।

तदुपरी स्वानुभवें । रूपीं जाणावीं ॥ १ ॥

यामधें शाश्वत कोण । आणी अशाश्वत कोण ।

ऐसें करावें विवरण । प्रत्ययाचें ॥ २ ॥

पंचभूतांचा विचार । नांवरूप सारासार ।

तोचि बोलिला निर्धार । सावध अईका ॥ ३ ॥

पृथ्वी आप तेज वायो आकाश । नावें बोलिलीं सावकास ।

आतां रूपाचा विश्वास । श्रवणें धरावा ॥ ४ ॥

पृथ्वी म्हणिजे ते धरणी । आप म्हणिजे तें पाणी ।

तेज म्हणिजे अग्नि तरणी । सतेजादिक ॥ ५ ॥

वायो म्हणिजे तो वारा । आकाश म्हणिजे पैस सारा ।

आतां शाश्वत तें विचारा । आपले मनीं॥ ६ ॥

येक शीत चांचपावें। म्हणिजे वर्म पडे ठावें ।

तैसें थोड्या अनुभवें । बहुत जाणावे ॥ ७ ॥

पृथ्वी रचतें आणि खचतें । हें तों प्रत्ययास येतें ।

नाना रचना होत जाते । सृष्टिमधें ॥ ८ ॥

म्हणौन रचतें तें खचतें । आप तें हि आटोन जाते ।

तेज हि प्रगटोन विझतें । वारें हि राहे ॥९ ॥

अवकाश नाममात्र आहे । तें हि विचारिता न राहे ।

एवं पंचभूतिक राहे । हें तों घडेना ॥ १० ॥

ऐसा पांचा भूतांचा हा विस्तार । नासिवंत हा निर्धार ।

शाश्वत आत्मा निराकार । सत्य जाणावा ॥ ११ ॥

तो आत्मा कोणास कळेना । ज्ञानेंविण आकळेना ।

म्हणोनियां संतजना । विचारावें ॥ १२ ॥

विचारितां सज्जनांसी । ते म्हणती कीं अविनासी ।

जन्म मृत्यु आत्मयासी । बोलोंच नये ॥ १३ ॥

निराकारीं भासे आकर । आणी आकारीं भासे निराकार ।

निराकार आणी आकार । विवेकें वोळखावा ॥ १४ ॥

निराकार जाणावा नित्य । आकार जाणावा अनित्य ।

यास बोलिजे नित्यानित्य । विचारणा ॥ १५ ॥

सारीं भासे असार । आणि असारीं भासे सार ।

सारासार विचार । शोधून पाहावा ॥ १६ ॥

पंचभूतिक तें माइक । परंतु भासे अनेक ।

आणि आत्मा येक । व्यापून असे ॥ १७ ॥

चहुं भूतांमधें गगन । तैसें गगनीं असे सघन ।

नेहटून पाहतां अभिन्न । गगन आणि वस्तु ॥ १८ ॥

उपाधीयोगेंचि आकाश । उपाधी नस्तां निराभास ।

निराभास तें अविनाश । तैसें गगन ॥ १९ ॥

आतां असो हे विवंचना । परंतु जें पाहातां नासेना ।

तें गे तेंचि अनुमाना । विवेकें आणावें ॥ २० ॥

परमात्मा तो निराकार । जाणिजे हा विचार सार ।

आणी आपण कोण हा विचार । पाहिला पाहिजे ॥ २१ ॥

देहास अंत येतां । वायो जातो तत्वता ।

हें लटिकें म्हणाल तरी आतां । स्वासोस्वास धारावा ॥ २२ ॥

स्वास कोंडतां देह पडे । देह पडतां म्हणती मडें ।

मड्यास कर्तुत्व न घडे । कदाकाळीं ॥ २३ ॥

देहावेगळा वायो न करी । वायोवेगळा देह न करी ।

विचार पाहातां कांहींच न करी । येकावेगळें येक ॥ २४ ॥

उगेंच पाहातं मनुष्य दिसे । विचार घेतां कांहीं नसे ।

अभेदभक्तीचें लक्षण ऐसें । वोळखावें ॥ २५ ॥

कर्ता आपण ऐसे म्हणावें । तरी आपलें इछेसारिखें व्हावें ।

इछेसारिखें न होतां मानावें । अवघेंच वाव ॥ २६ ॥

म्हणोन कर्ता नव्हे किं आपण । तेथें भोक्ता कैंचा कोण ।

हें विचाराचें लक्षण । अविचारें न घडे ॥ २७ ॥

अविचार आणि विचार । जैसा प्रकाश अंधकार ।

विकार आणि निर्विकार । येक नव्हे कीं ॥ २८ ॥

जेथें नाहीं विवंचना । तेथें कांहींच चालेना ।

खरें तेंचि अनुमाना । कदा न ये ॥ २९ ॥

प्रत्ययास बोलिजे न्याये । अप्रत्यये तो अन्याये ।

जात्यांधास परीक्षा काये । नाना रत्नाची ॥ ३० ॥

म्हणोन ज्ञाता धन्य धन्य । जो निर्गुणेंसी अनन्य ।

आत्मनिवेदनें मान्य । परम पुरुष ॥ ३१ ॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

लघुबोधनाम समास सहावा ॥