Samas 7

समास 7 - दशक १३

समास सातवा : प्रत्यय विवरण॥ श्रीराम ॥

निर्मळ आभास निराभास । तयास दृष्टांत आकाश ।

आकाश म्हणिजे अवकाश । पसरला पैस ॥ १ ॥

आधीं पैस मग पदार्थ । प्रत्यये पाहातां यथार्थ ।

प्रत्ययेंविण पाहातां वेर्थ । सकळ कांहीं ॥ २ ॥

ब्रह्म म्हणिजे तें निश्चळ । आत्मा म्हणिजे तो चंचळ ।

तयास दृष्टांत केवळ । वायो जाणावा ॥ ३ ॥

घटाकाश दृष्टांत ब्रह्माचा । घटबिंब दृष्टांत आत्म्याचा ।

विवरतां अर्थ दोहींचा । भिन्न आहे ॥ ४ ॥

भूत म्हणिजे जितुकें जालें । जालें तितुके निमालें ।

चंचळ आलें आणी गेलें । ऐसें जाणावें ॥ ५ ॥

अविद्या जड आत्मा चंचळ । जड कर्पूर आत्मा अनळ ।

दोनी जळोन तत्काळ । विझोन जाती ॥ ६ ॥

ब्रह्म आकाश निश्चळ जाती । आत्मा वायो चंचळ जाती ।

परीक्षवंत परीक्षिती । खरें किं खोटें ॥ ७ ॥

जड अनेक आत्मा येक । ऐसा आतानात्माविवेक ।

जगा वर्तविता जगन्नायेक । तयास म्हणावें ॥ ८ ॥

जड अनात्मा चेतवी आत्मा । सर्वीं वर्ते सर्वात्मा ।

अवघा मिळोन चंचळात्मा । निश्चळ नव्हे ॥ ९ ॥

निश्चळ तें परब्रह्म । जेथें नाहीं दृश्यभ्रम ।

विमळ ब्रह्म तें निभ्रम । जैसें तैसें ॥ १० ॥

आधी आत्मानात्माविवेक थोर । मग सारासारविचार ।

सारासारविचारें संव्हार । प्रकृतीचा ॥ ११ ॥

विचारें प्रकृती संव्हारे । दृश्य अस्तांच वोसरे ।

अंतरात्मा निर्गुणीं संचरे । अध्यात्मश्रवणें ॥

१२ ॥

चढता अर्थ लागला । तरी अंतरात्मा चढतचि गेला ।

उतरल्या अर्थें उतरला । भूमंडळीं ॥

१३ ॥

अर्थासारिखा आत्मा होतो । जिकडे नेला तिकडे जातो ।

अनुमानें संदेहीं पडतो । कांहींयेक ॥ १४ ॥

निसंदेह अर्थ चालिला। तरी आत्मा निसंदेहचि जाला ।

अनुमान-अर्थें जाला । अनुमानरूपी ॥ १५

॥

नवरसिक अर्थ चाले । श्रोते तद्रूपचि जाले ।

चाटपणें होऊन गेले । चाटचि अवघे ॥ १६ ॥

जैसा जैसा घडे संग । तैसे गुह्यराचे रंग ।

याकारणें उत्तम मार्ग । पाहोन धरावा ॥ १७ ॥

उत्तम अन्नें बोलत गेले । तरी मन अन्नाकारचि जालें ।

लावण्य वनितेचें वर्णिलें । तरी मन तेथेंचि बैसे ॥ १८ ॥

पदार्थवर्णन अवघें । किती म्हणोन सांगावें ।

परंतु अंतरीं समजावें । होये किं नव्हे ॥ १९ ॥

जें जें देखिलें आणी ऐकिलें । तें अंतरीं दृढ बैसलें ।

हित अन्हित परीक्षिलें । परीक्षवंतीं ॥ २० ॥

याकारणें सर्व सांडावें । येक देवास धुंडावें ।

तरीचवर्म पडे ठावें । कांहींयेक ॥ २१ ॥

नाना सुखें देवें केलीं । लोकें तयास चुकलीं ।

ऐसीं चुकतां च गेलीं । जन्मवरी ॥ २२ ॥

सर्व सांडून शोधा मजला । ऐसें देवचि बोलिला ।

लोकीं शब्द अमान्य केला । भगवंताचा ॥ २३ ॥

म्हणोन नाना दुःखें भोगिती । सर्वकाळ कष्टी होती ।

मनीं सुखचि इछिती । परी तें कैंचें ॥ २४ ॥

उदंड सुख जया लागलें । वेडें तयास चुकलें ।

सुख सुख म्हणताच मेलें । दुःख भोगितां ॥ २५ ॥

शाहाण्यानें ऐसें न करावें । सुख होये तेंचि करावें ।

देवासी धुंडित जावें । ब्रह्मांडापरतें ॥ २६ ॥

मुख्य देवचि ठाईं पडिला । मग काये उणें तयाला ।

लोक वेडे विवेकाला । सांडून जाती ॥ २७ ॥

विवेकाचें फळ तें सुख । अविवेकाचें फळ तें दुःख ।

यांत मानेल तें अवश्यक । केलें पाहिजे ॥ २८ ॥

कर्तयासी वोळखावें । यास विवेक म्हणावें

विवेक सांडितां व्हावें । परम दुःखी ॥ २९ ॥

आतां असो हें बोलणें । कर्त्यास वोळखणें ।

आपलें हित विचक्षणें । चुकों नये ॥ ३० ॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

प्रत्यय विवरणनाम समास सातवा ॥