Samas 9

समास ९ - दशक १३

समास नववा : आत्माविवरण॥ श्रीराम ॥

आत्मयास शेरीरयोगें । उद्वेग चिंता करणें लागे ।

शरीरयोगें आत्मा जगे । हें तों पगटचि आहे ॥ १ ॥

देह अन्नचि खायेना । तरी आत्मा कदापि जगेना ।

अत्म्याविण चेतना । देहास कैंची ॥ २ ॥

हें येकावेगळें येक । करूं जातां निरार्थक ।

उभयेयोगें कोणीयेक । कार्य चाले ॥ ३ ॥

देहाला नाहीं चेतना । अत्म्यास पदार्थ उचलेना ।

स्वप्नभोजनें भरेना । पोट कांहीं ॥ ४ ॥

आत्मा स्वप्नावस्थेंत जातो । परंतु देहामध्यें हि असतो ।

निदसुरेपणें खाजवितो । चमत्कार पाहा॥ ५ ॥

अन्नरसें वाढे शरीर । शरीरप्रमाणें विचार ।

वृद्धपणीं तदनंतर । दोनी लाहानाळती ॥ ६ ॥

उत्तम द्रव्य देह खातो । देहयोगें आत्मा भुलतो ।

विस्मरणें शुद्धि सांडितो । सकळ कांहीं ॥ ७ ॥

देहानें घेतलें वीष । आत्मा जाये सावकास ।

वाढणें मोडणें आत्मयास । नेमस्त आहे ॥ ८ ॥

वाढणें मोडणें जाणें येणें । सुख दुःख देहाचेनि गुणें ।

नान प्रकारें भोगणें । आत्मयास घडे ॥ ९ ॥

वारुळ म्हणिजे पोकळ । मुंग्यांचे मार्गचि सकळ ।

तैसेंचि हें केवळ । शरीर जाणावें ॥ १० ॥

शरीरीं नाडीच खेटा । नाडीमध्यें पोकळ वाटा ।

लाहान थोर सगटा। दाटल्या नाडी ॥११ ॥

प्राणी अन्नोदक घेतो । त्याचा अन्नरस होतो ।

त्यास वायो प्रवर्ततो । स्वासोस्वासें ॥ १२ ॥

नाडीद्वारां धांवे जीवन । जीवनामधें खेळे पवन ।

त्या पवनासरिसा जाण । आत्माहि विवरे ॥ १३ ॥

तृषेनें शोकलें शरीर । आत्म्यास कळे हा विचार ।

मग उठवून शरीर । चालवी उदकाकडे ॥ १४ ॥

उदक मागे शब्द बोलवी । मार्ग पाहोन शरीर चालवी ।

शरीर अवघें च हालवी । प्रसंगानुसार ॥ १५ ॥

क्षुधा लागते ऐसें जाणतो । मग देहाला उठवितो ।

आच्यावाच्या बोलवितो । ज्यासी त्यासी ॥ १६ ॥

बायेकांत म्हणे जालें जालें । देह सोवळें करून आणिलें ।

पायांत भरून चालविलें । तांतडीं तांतडीं ॥ १७ ॥

त्यासी पात्रावरी बैसविलें । नेत्रीं भरोन पात्र पाहिलें।

हाताकरवीं आरंभिलें । आपोशन ॥ १८ ॥

हाताकरवीं ग्रास उचलवी । मुखी जाऊन मुख पसरवी ।

दातांकरवीं चाववी । नेटें नेटें ॥ १९॥

आपण जिव्हेमधें खेळे । पाहातो परिमळसोहळे ।

केंस काडी खडा कळे । तत्काळ थुंकी ॥ २० ॥

आळणी कळतां मीठ मागे । बायलेसि म्हणे आगे कांगे ।

डोळे ताऊन पाहों लागे । रागें रागें ॥ २१ ॥

गोडी लागतांच आनंदे । गोड नस्तां परम खेदे ।

वांकडी गोष्टी अंतरीं भेदे । आत्मयासी ॥ २२ ॥

नाना अन्नचि गोडी । नाना रसें स्वाद निवडी ।

तिखट लागतां मस्तक झाडी । आणी खोंकी ॥ २३ ॥

मिरपुडी घातली फार । कायसें करितें खापर ।

जिव्हेकरवीं कठिणोत्तर । बोलवी रागें ॥ २४ ॥

आज्य उदंड जेविला । सवेंच ता।म्ब्या उचलिला ।

घळघळां घेऊं लागला। सावकास॥ २५ ॥

देहीं सुखदुःखभोक्ता । तो येक आत्माचि पाहातां ।

आत्म्याविण देह वृथा । मडें होये ॥ २६ ॥

मनाच्या अनंत वृत्ति । जाणणें तेचि आत्मस्थिति ।

त्रैलोकीं जितुक्या वेक्ती । तदांतरीं आत्मा ॥ २७ ॥

जगामध्यें जगदात्मा । विश्वामधें विश्वात्मा ।

सर्व चालवी सर्वात्मा । नाना रूपें ॥ २८ ॥

हुंगे चाखे ऐके देखें । मृद कठिण वोळखे ।

शीत उष्ण ठाउकें । तत्काळ होये ॥ २९ ॥

सावधपणें लाघवी । बहुत करी उठाठेवी ।

या धूर्ताच्या उगवी । धूर्तचि करी ॥ ३० ॥

वायोसरिसा परिमळ येतो । परि तो परिमळ वितळोन जातो ।

वायो धुळी घेउनी येतो । परी ते हि जाये ॥ ३१ ॥

शीत उष्ण वायोसरिसें । सुवासें अथवा कुवासें ।

असिजे परी सावकासें । तगणें न घडे ॥ ३२ ॥

वायोसरिसे रोग येती । वायोसरिसी भूतें धांवती ।

धूर आणी धुकटें येती । वायोसवें ॥ ३३ ॥

वायोसवें कांहींच जगेना । आत्म्यासवें वायो तगेना ।

आत्म्याची चपळता जाणा । अधिक आहे ॥ ३४ ॥

वायो कठिणास आडतो । आत्मा कठिण भेदून जातो ।

कठिण पाहों तरी तो । छेदेहिना ॥ ३५ ॥

वायो झडझडां वाजे । आत्मा कांहींच न वाजे ।

मोनेंचि अंतरीं समजे । विवरोन पाहातां ॥ ३६ ॥

शरीरास बरें केलें । तें आत्मयास पावलें ।

शरीरयोगें जालें । समाधान ॥ ३७ ॥

देहावेगळे उपाये नाना । करितां आत्मयास पावेना ।

समाधान पावे वासना । देहाचेनि ॥ ३८ ॥

देहआत्मयाचें कौतुक । पाहों जातां हें अनेक ।

देहावेगळी आडणुक । आत्मयास होये ॥ ३९ ॥

येक असतां उदंड घडे । वेगळें पाहातां कांहींच न घडे ।

विवेकें त्रिलोकीं पवाडे । देहात्मयोगें ॥ ४० ॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

आत्मविवरणनाम समास नवावा ॥