Samas 3

समास 3 - दशक १४

समास तिसरा : कवित्वकला निरूपण॥ श्रीराम ॥

कवित्व शब्दसुमनमाळा । अर्थ परिमळ आगळा ।

तेणें संतषट्पदकुळा । आनंद होये ॥ १ ॥

ऐसी माळा अंतःकरणीं । गुंफुन पूजा रामचरणीं ।

वोंकारतंत अखंडपणीं । खंडूं च नये ॥ २ ॥

परोपकाराकारणें । कवित्व अगत्य करणें ।

तया कवित्वाचीं लक्षणें । बोलिजेती ॥ ३ ॥

जेणें घडे भगवद्भकक्ती । जेणें घडे विरक्ती ।

ऐसिया कत्वाची युक्ती । आधीं वाढवावी ॥ ४ ॥

क्रियेवीण शब्दज्ञान । तया न मानिती सज्जन ।

म्हणौनी देव प्रसन्न । अनुतापें करावा ॥ ५ ॥

देवाचेन प्रसन्नपणें । जें जें घडे बोलणें ।

तें तें अत्यंत श्लाघ्यवाणें । या नाव प्रासादिक ॥ ६ ॥

धीट पाठ प्रसादिक । ऐसें बोलती अनेक ।

तरी हा त्रिविध विवेक । बोलिजेल ॥ ७ ॥

धीट म्हणिजे धीटपणें केलें । जें जें आपुल्या मनास आलें ।

बळेंचि कवित्व रचिलें । या नाव धीट बोलिजे ॥ ८ ॥

पाठ म्हणिजे पाठांतर । बहुत पाहिलें ग्रंथांतर ।

तयासरिखा उतार । आपणचि केला ॥ ९ ॥

सीघ्रचि कवित्व जोडिलें । दृष्टि पडिलें तें चि वर्णिलें ।

भक्तिवांचून जें केलें । त्या नाव धीटपाठ ॥ १० ॥

कामिक रसिक श्रृंघारिक । वीर हास्य प्रस्ताविक ।

कौतुक विनोद अनेक । या नाव धीटपाठ ॥ ११ ॥

मन जालें कामाकार । तैसेचि निघती उद्गार ।

धीटपाठें परपार । पाविजेत नाहीं ॥ १२ ॥

व्हावया उदरशांती । करणें लागे नरस्तुती ।

तेथें केली जे वित्पत्ति । त्या नाव धीटपाठ ॥ १३ ॥

कवित्व नसावें धीटपाठ । कवित्व नसावें खटपट ।

कवित्व नसावें उद्धट । पाषांडमत ॥ १४ ॥

कवित्व नसावें वादांग । कवित्व नसावें रसभंग ।

कवित्व नसावें रंगभंग । दृष्टांतहीन ॥ १५ ॥

कवित्व नसावें पाल्हाळ । कवित्व नसावें बाष्कळ ।

कवित्व नसावें कुटीळ । लक्षुनियां ॥ १६ ॥

हीन कवित्व नसावें । बोलिलेंचि न बोलावें ।

छंदभंग न करावें । मुद्राहीन ॥ १७ ॥

वित्पत्तिहीन तर्कहीन । कळाहीन शब्दहीन ।

भक्तिज्ञानवैराग्यहीन । कवित्व नसावें ॥ १८ ॥

भक्तिहीन जें कवित्व । तेंचि जाणावें ठोंबें मत ।

आवडीहीन जें वगत्रृत्व । कंटाळवाणें ॥ १९ ॥

भक्तिविण जो अनुवाद । तोचि जाणावा विनोद ।

प्रीतीविण संवाद । घडे केवी ॥ २० ॥

असो धीट पाठ तें ऐसें । नाथिलें अहंतेचें पिसें ।

आतां प्रसादिक तें कैसें । सांगिजेल ॥ २१ ॥

वैभव कांता कांचन । जयास वाटे हें वमन ।

अंतरीं लागलें ध्यान । सर्वोत्तमाचें ॥ २२ ॥

जयास घडीनें घडी । लागे भगवंतीं आवडी ।

चढती वाढती गोडी । भगद्भसजनाची ॥ २३ ॥

जो भगवद्भीजनेंवीण । जाऊं नेदी येक क्षण ।

सर्वकाळ अंतःकरण । भक्तिरंगें रंगलें ॥ २४ ॥

जया अंतरी भगवंत । अचळ राहिला निवांत ।

तो स्वभावें जें बोलत । तें ब्रह्मनिरूपण ॥ २५ ॥

अंतरी बैसला गोविंद । तेणें लागला भक्तिछंद ।

भक्तीविण अनुवाद । आणीक नाहीं ॥ २६ ॥

आवडी लागली अंतरीं । तैसीच वदे वैखरी ।

भावें करुणाकीर्तन करी । प्रेमभरें नाचतु ॥ २७ ॥

भगवंतीं लागलें मन । तेणें नाठवे देहभान ।

शंका लज्या पळोन । दुरी ठेली ॥ २८ ॥

तो प्रेमरंगें रंगला । तो भक्तिमदें मातला ।

तेणें अहंभाव घातला । पायांतळीं ॥ २९ ॥

गात नाचत निशंक । तयास कैचे दिसती लोक ।

दृष्टीं त्रैलोक्यनायेक । वसोन ठेला ॥ ३० ॥

ऐसा भगवंतीं रंगला । आणीक कांहीं नलगे त्याला ।

स्वैछा वर्णूं लागला । ध्यान कीर्ती प्रताप ॥ ३१ ॥

नाना ध्यानें नाना मूर्ती । नाना प्रताप नाना कीर्ती ।

तयापुढें नरस्तुती । त्रुणतुल्य वाटे ॥ ३२ ॥

असो ऐसा भगवद्भेक्त । जो ये संसारीं विरक्त ।

तयास मानिती मुक्त । साधुजन ॥ ३३ ॥

त्याचे भक्तीचें कौतुक । तयानव प्रसादिक ।

सहज बोलतां विवेक । प्रगट होय ॥ ३४ ॥

ऐका कवित्वलक्षण । केलेंच करूं निरूपण ।

जेणे निवे अंतःकर्ण । श्रोतयांचें ॥ ३५ ॥

कवित्व असावें निर्मळ । कवित्व असावें सरळ ।

कवित्व असावें प्रांजळ । अन्वयाचें ॥ ३६

॥

कवित्व असावें भक्तिबळें । कवित्व असावें अर्थागळें ।

कवित्व असावें वेगळें । अहंतेसी ॥ ३७ ॥

कवित्व असावें कीर्तिवाड । कवित्व असावें रम्य गोड ।

कवित्व असावें जाड । प्रतापविषीं ॥ ३८ ॥

कवित्व असावें सोपें । कवित्व असावें अल्परूपें ।

कवित्व असावें सुल्लपें । चरणबंद ॥ ३९ ॥

मृदु मंजुळ कोमळ । भव्य अद्भुचत विशाळ ।

गौल्य माधुर्य रसाळ । भक्तिरसें ॥ ४० ॥

अक्षरबंद पदबंद । नाना चातुर्य प्रबंद ।

नाना कौशल्यता छंदबंद । धाटी मुद्रा अनेक ॥ ४१ ॥

नाना युक्ती नाना बुद्धी । नाना कळा नाना सिद्धी ।

नाना अन्वये साधी । नाना कवित्व ॥ ४२ ॥

नाना साहित्य दृष्टांत । नाना तर्क धात मात ।

नाना संमती सिद्धांत । पूर्वपक्षेंसीं ॥ ४३ ॥

नाना गती नाना वित्पत्ती । नाना मती नाना स्फुर्ति ।

नाना धारणा नाना धृती । या नाव कवित्व ॥ ४४ ॥

शंका आशंका प्रत्योत्तरें । नाना काव्यें शास्त्राधारें ।

तुटे संशये निर्धारें । दिर्धारितां ॥ ४५ ॥

नाना प्रसंग नाना विचार । नाना योग नाना विवर ।

नाना तत्वचर्चासार । या नाव कवित्व ॥ ४६ ॥

नाना साधनें पुरश्चरणें । नाना तपें तीर्थाटणें ।

नाना संदेह फेडणें । या नाव कवित्व ॥ ४७ ॥

जेणें अनुताप उपजें । जेणें लोकिक लाजे ।

जेणें ज्ञान उमजे । या नाव कवित्व ॥ ४८ ॥

जेणें ज्ञान हें प्रबळे । जेणें वृत्ती हे मावळें ।

जेणें भक्तिमार्ग कळे । या नाव कवित्व ॥ ४९ ॥

जेणें सद्बुवद्धि तुटे । जेणें भवसिंधु आटे ।

जेणें भगवंत प्रगटे । या नाव कवित्व ॥ ५० ॥

जेणें सद्बुतद्धि लागे । जेणें पाषांड भंगे ।

जेणें विवेक जागे । या नाव कवित्व ॥ ५१ ॥

जेणें सद्वस्तु भासे । जेणें भास हा निरसे ।

जेणें भिन्नत्व नासे । या नाव कवित्व ॥ ५२ ॥

जेणें होये समाधान । जेणें तुटे संसारबंधन ।

जया मानिती सज्जन । तया नाव कवित्व ॥ ५३ ॥

ऐसें कवित्वलक्षण । सांगतां तें असाधारण ।

परंतु कांहींयेक निरूपण । बुझावया केलें ॥ ५४ ॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

कवित्वकला निरूपण समास तिसरा ॥