Samas 7

समास 7 - दशक १४

समास सातवा : युगधर्म निरूपण॥ श्रीराम ॥

नाना वेश नाना आश्रम । सर्वांचें मूळ गृहस्थाश्रम ।

जेथें पावती विश्राम । त्रैलोक्यवासी ॥ १ ॥

देव ऋषी मुनी योगी । नाना तापसी वीतरागी ।

पितृआदिकरून विभागी । अतीत अभ्यागत ॥ २ ॥

गृहस्थाश्रमीं निर्माण जाले । आपला आश्रम टाकून गेले ।

परंतु गृहस्थागृहीं हिंडों लागले । कीर्तिरूपें ॥ ३ ॥

याकारणें गृहस्थाश्रम । सकळामधें उत्तमोत्तम ।

परंतु पाहिजे स्वधर्म । आणी भूतदया ॥ ४ ॥

जेथें शडकर्में चालती । विध्योक्त क्रिया आचरती ।

वाग्माधुर्यें बोलती । प्राणीमात्रासी ॥ ५ ॥

सर्वप्रकारें नेमक । शास्त्रोक्त करणें कांहींयेक ।

त्याहिमध्यें अलोलिक । तो हा भक्तिमार्ग ॥ ६ ॥

पुरश्चरणी कायाक्लेसी । दृढव्रती परम सायासी ।

जगदीशावेगळें जयासी । थोर नाहीं ॥ ७ ॥

काया वाचा जीवें प्राणें । कष्टे भगवंताकारणें ।

मनें घेतलें धरणें । भजनमार्गीं ॥ ८ ॥

ऐसा भगवंताचा भक्त । विशेष अंतरीं विरक्त ।

संसार सांडून झाला मुक्त । देवाकारणें ॥ ९ ॥

अंतरापासून वैराग्य । तेंचि जाणावें महद्भा्ग्य ।

लोलंगतेयेवढें अभाग्य । आणीक नाहीं ॥ १० ॥

राजे राज्य सांडून गेले । भगवंताकारणें हिंडलें ।

कीर्तिरूपें पावन जाले । भूमंडळीं ॥ ११ ॥

ऐसा जो कां योगेश्वर । अंतरीं प्रत्ययाचा विचार ।

उकलूं जाणे अंतर । प्राणीमात्रांचें । १२ ॥

ऐसी वृत्ति उदासीन । त्याहिवरी विशेष आत्मज्ञान ।

दर्शनमात्रें समाधान । पावती लोक ॥ १३ ॥

बहुतांसी करी उपाये । तो जनाच्या वाट्या न ये ।

अखंड जयाचे हृदये । भगवद्रूसप ॥ १४ ॥

जनास दिसे हा दुश्चित । परी तो आहे सावचित ।

अखंड जयाचें चित्त । परमेश्वरीं ॥ १५ ॥

उपासनामूर्तिध्यानीं । अथवा आत्मानुसंधानीं ।

नाहिं तरी श्रवणमननीं । निरंतर ॥ १६ ॥

पूर्वजांच्या पुण्यकोटी । संग्रह असिल्या गांठीं ।

तरीच ऐसीयाची भेटी । होये जनासी ॥ १७ ॥

प्रचीतिविण जें ज्ञान । तो आवघाचि अनुमान ।

तेथें कैंचें परत्रसाधन । प्राणीयासी ॥ १८ ॥

याकारणें मुख्य प्रत्यये । प्रचीतिविण काम नये ।

उपायासारिखा अपाये । शाहाणे जाणती ॥ १९ ॥

वेडें संसार सांडून गेलें । तरी तें कष्टकष्टोंचि मेलें ।

दोहिकडे अंतरलें । इहलोक परत्र ॥ २० ॥

रागें रागें निघोन गेला । तरी तो भांडभांडोंचि मेला ।

बहुत लोक कष्टी केला । आपणहि कष्टी ॥ २१ ॥

निघोन गेला परी अज्ञान । त्याचे संगती लागले जन ।

गुरु शिष्य दोघे समान । अज्ञानरूपें ॥ २२ ॥

आशावादी अनाचारी । निघोनि गेला देशांतरीं ।

तरी तो अनाचारचि करी । जनामध्यें ॥ २३ ॥

गृहीं पोटेविण कष्टती । कष्टी होऊन निघोन जाती ।

त्यास ठाईं ठाईं मारिती । चोरी भरतां ॥ २४ ॥

संसार मिथ्या ऐसा कळला । ज्ञान समजोन निघोन गेला ।

तेणें जन पावन केला । आपणाऐसा ॥ २५ ॥

येके संगतीनें तरती । येके संगतीनें बुडती ।

याकारणें सत्संगती । बरी पाहावी ॥ २६ ॥

जेथें नाहीं विवेकपरीक्षा । तेथें कैंची असेल दीक्षा ।

घरोघरीं मागतां भिक्षा । कोठेंहि मिळेना ॥ २७ ॥

जो दुसयाचें अंतर जाणे । देश काळ प्रसंग जाणे ।

तया पुरुषा काय उणें । भूमंडळीं ॥ २८ ॥

नीच प्राणी गुरुत्व पावला । तेथें आचारचि बुडाला ।

वेदशास्त्रब्राह्मणाला । कोण पुसे ॥ २९ ॥

ब्रह्मज्ञानाचा विचारू । त्याचा ब्राह्मणासीच अधिकारू ।

वर्णानां ब्रह्मणो गुरुः । ऐसें वचन ॥ ३० ॥

ब्राह्मण बुद्धिपासून चेवले । आचारापासून भ्रष्टले ।

गुरुत्व सांडून जाले । शिष्य शिष्यांचे ॥ ३१ ॥

कित्येक दावलमलकास जाती। कित्येक पीरास भजती ।

कित्येक तुरुक होती । आपले इछेनें ॥ ३२ ॥

ऐसा कलयुगींचा आचार । कोठें राहिला विचार ।

पुढें पुढें वर्णसंकर । होणार आहे ॥ ३३ ॥

गुरुत्व आले नीचयाती । कांहींयेक वाढली महंती ।

शुद्र आचार बुडविती । ब्रह्मणाचा ॥ ३४ ॥

हें ब्रह्मणास कळेना । त्याची वृत्तिच वळेना ।

मिथ्या अभिमान गळेना । मूर्खपणाचा ॥ ३५ ॥

राज्य नेलें म्लेंचिं क्षेत्रीं । गुरुत्व नेलें कुपात्रीं ।

आपण अरत्रीं ना परत्रीं । कांहींच नाहीं ॥ ३६ ॥

ब्रह्मणास ग्रामणीनें बुडविलें। विष्णूनें श्रीवत्स मिरविलें ।

त्याच विष्णूनें श्रापिलें । फरशरामें ॥ ३७ ॥

आम्हीहि तेचि ब्रह्मण । दुःखें बोलिलें हें वचन ।

वडिल गेले ग्रामणी करून । आम्हां भोवतें ॥ ३८ ॥

अतांचे ब्रह्मणीं काये केलें । अन्न मिळेना ऐसें जालें ।

तुम्हा बहुतांचे प्रचितीस आलें । किंवा नाहीं ॥ ३९ ॥

बरें वडिलांस काये म्हणावें । ब्रह्मणाचें अदृष्ट जाणावें ।

प्रसंगें बोलिलें स्वभावें । क्ष्मा केलें पाहिजे ॥ ४०॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

युगधर्म निरूपण समास सातवा ॥