Samas 8

समास 8 - दशक १४

समास आठवा : अखंड ध्यान निरूपण॥ श्रीराम ॥

बरें ऐसा प्रसंग जाला । जाला तो होऊन गेला।

आतां तरी ब्राह्मणीं आपणाला । शाहाणे करावें ॥ १ ॥

देव पुजावा विमळहस्तीं । तेणें भाग्य पाविजे समस्तीं ।

मूर्ख अभक्त वेस्तीं । दरिद्र भोगिजे ॥ २ ॥

आधीं देवासवोळखावें । मग अनन्यभावें भजावें ।

अखंड ध्यानचि धरावें । सर्वोत्तमाचें ॥ ३ ॥

सर्वांमधें जो उत्तम । तया नाव सर्वोत्तम ।

आत्मानात्मविवेकवर्म । ठाईं पाडावें ॥ ४ ॥

जाणजाणों देह रक्षी । आत्मा द्रष्टा अंतरसाक्षी ।

पदार्थमात्रास परीक्षी । जाणपणें ॥ ५ ॥

तो सकळ देहामधें वर्ततो। इंद्रियेंग्राम चेष्टवितो ।

प्रचितीनें प्रत्यये येतो । प्राणीमात्रीं ॥ ६ ॥

प्राणीमात्रीं जगदांतरें । म्हणोनि राखावीं अंतरें ।

दाता भोक्ता परस्परें । सकळ कांहीं ॥ ७ ॥

देव वर्ततो जगदांतरी । तोचि आपुलें अंतरीं ।

त्रैलोकींचे प्राणीमात्रीं । बरें पाहा ॥ ८ ॥

मुळीं पाहाणार तो येकला । सकळां ठाईं विभागला ।

देहप्रकृतीनें जाला । भिन्न भिन्न ॥ ९ ॥

भिन्न भासें देहाकारें । प्रस्तुता येकचि अंतरें ।

बोलणें चालणें निर्धारें । त्यासीच घडे ॥ १० ॥

आपुले पारिखे सकळ लोक । पक्षी स्वापद पश्वादिक ।

किडा मुंगी देहधारक । सकळ प्राणी ॥ ११ ॥

खेचर भूचर वनचर । नाना प्रकारें जळचर ।

चत्वार खाणी विस्तार । किती म्हणोन सांगावा ॥ १२॥

समस्त जाणीवेनें वर्तती । रोकडी पाहवी प्रचिती ।

त्याची आपुली संगती । अखंड आहे ॥ १३॥

जगदांतरें वोळला धणी । किती येकवटील प्राणी ।

परी ते वोळायाची करणी । आपणापासीं ॥ १४ ॥

हें आपणाकडेंच येतें । राजी राखिजे समस्तें ।

देहासि बरें करावें तें । आत्मयास पावे ॥ १५ ॥

दुर्जन प्राणी त्यांतील देव । त्याचा लाताड स्वभाव ।

रागास आला जरी राव । तरी तंडों नये कीं ॥ १६ ॥

प्रसंगीं सांडीच करणें । पुढें विवेकें विवरणें ।

विवेक सज्जनचि होणें । सकळ लोकीं ॥ १७ ॥

आत्मत्वीं दिसतो भेद । हा अवघाचि देहसमंध ।

येका जीवनें नाना स्वाद । औषधीभेदें ॥ १८ ॥

गरळ आणि अमृत जालें । परी आपपण नाहीं गेलें ।

साक्षत्वें आत्मयास पाहिलें । पाहिजे तैसें ॥ १९ ॥

अंतरिनिष्ठ जो पुरुष । तो अंतरनिष्ठेनें विशेष ।

जगामधें जो जगदीश । तो तयास वोळखे ॥ २० ॥

नयनेंचि पाहावा नयेन । मनें शोधावें मन ।

तैसाचि हा भगवान । सकळां घटीं ॥ २१ ॥

तेणेंविण कार्यभाग आडे । सकळ कांहीं तेणेंचि घडे ।

प्राणी विवेकें पडावे । तेणेंचि योगें ॥ २२ ॥

जागृतीस व्यापार घडतो । समंध तयासीच पडतो ।

स्वप्नामधें घडे जो तो । येणेंचि न्यायें ॥ २३ ॥

अखंड ध्यानाचें लक्षण । अखंड देवाचें स्मरण ।

याचें कळतां विवरण । सहजचि घडे ॥ २४ ॥

सहज सांडून सायास । हाचि कोणीयेक दोष ।

आत्मा सांडून अनात्म्यास । ध्यानीं धरिती ॥ २५ ॥

परी तें धरितांहि धरेना । ध्यानीं येती वेक्ति ना ।

उगेंचि कष्टती मना । कासाविस करूनी ॥ २६ ॥

मूर्तिध्यान करिता। सायासें । तेथें येकाचें येकचि दिसे ।

भासों नये तेंचि भासे । विलक्षण ॥ २७ ॥

ध्यान देवाचें करावें । किंवा देवाल्याचें करावें ।

हेंचि बरें विवरावें । आपले ठाईं ॥ २८ ॥

देह देउळ आत्मा देव । कोठें धरूं पाहातां भाव ।

देव वोळखोन जीव । तेथेंचि लावावा ॥ २९ ॥

अंतरनिष्ठा ध्यान ऐसें । दंडकध्यान अनारिसें ।

प्रत्ययेविण सकळ पिसें । अनुमानध्यान ॥ ३० ॥

अनुमानें अनुमान वाढे । ध्यान धरितां सवेंचि मोडे ।

उगेचि कष्टती बापुडे । स्थूळध्यानें ॥ ३१ ॥

देवास देहधारी कल्पिती । तेथें नाना विकल्प उठती ।

भोगणें त्यागणें विपत्ति । देहयोगें ॥ ३२ ॥

ऐसें मनी आठवतें । विचारितां भलतेंचि होतें ।

दिसों नये तें दिसतें । नाना स्वप्नीं ॥ ३३ ॥

दिसतें तें सांगतां न ये । बळें भावर्थ धरितां नये ।

साधक कासाविस होये । अंतर्यामीं ॥ ३४ ॥

सांगोपांग घडे ध्यान । त्यास साक्ष आपुलें मन ।

मनामध्यें विकल्पदर्शन । होऊंच नये ॥ ३५ ॥

फुटक मन येकवटिलें । तेणें तुटक ध्यान केलें ।

तेथें कोण सार्थक जालें । पाहाना कां ॥ ३६ ॥

अखंड ध्यानें न घडे हित । तरी तो जाणावा पतित ।

हाचि अर्थ सावचित । बरा पाहावा ॥ ३७ ॥

ध्यान धरितें तें कोण । ध्यानीं आठवतें तें कोण ।

दोनीमधें अनन्य लक्षण । असिलें पाहिजे ॥ ३८ ॥

अनन्य सहजचि आहे । साधक शोधून न पाहे ।

ज्ञानी तो विवरोन राहे । समाधानें ॥ ३९ ॥

ऐसीं हे प्रत्ययाची कामें । प्रत्ययेंविण बाधिजे भ्रमें ।

लोकदंडकसंभ्रमें । चालती प्राणी ॥ ४० ॥

दंडकध्यानाचें लक्षण । धरून बैसलें अवलक्षण ।

प्रमाण आअणि अप्रमाण । बाजारी नेणती ॥ ४१ ॥

मिथ्या समाचार उठविती । बाउग्याच बोंबा घालिती ।

मनांस आणितां अंतीं । आवघेंचि मिथ्या ॥ ४२ ॥

कोणीयेक ध्यानस्त बैसला । कोणीयेक सिकवी त्याला ।

मुकुट काढूनि माळ घाला । म्हणिजे बरें ॥ ४३ ॥

मनाचेथें काये दुष्काळ । जे आखुड कल्पिती माळ ।

सांगते ऐकते केवळ । मूर्ख जाणावे ॥ ४४ ॥

प्रत्यक्ष कष्ट करावे न लगती । दोरे फुलें गुंफावी न लगती ।

कल्पनेची माळ थिटी करिती । काये निमित्य ॥ ४५ ॥

बुधीविण प्राणी सकळ । ते ते अवघेचि बाष्कळ ।

तया मुर्खासीं खळखळ । कोणें करावी ॥ ४६ ॥

जेणें जैसा परमार्थ केला । तैसाच पृथ्वीवरी दंडक चालिला ।

साता पांचाचा बळावला । साभिमान ॥ ४७ ॥

प्रत्ययेंविण साभिमान । रोगी मारिले झांकून ।

तेथें अवघाची अनुमान । ज्ञान कैंचें ॥ ४८ ॥

सर्व साभिमान सांडावा । प्रत्ययें विवेक मांडावा ।

माया पूर्वपक्ष खंडावा । विवेकबळें ॥ ४९ ॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

अखंडध्याननिरूपणनाम समास आठवा ॥