Samas 1

समास 1 - दशक १५

समास पहिला : चातुर्यलक्षण॥ श्रीराम ॥

अस्थिमांशांचीं शरीरें । त्यांत राहिजे जीवेश्वरें ।

नाना विकारीं विकारे । प्रविण होइजे ॥ १ ॥

घनवट पोंचट स्वभावें । विवरोन जाणिजे जीवें ।

व्हावें न व्हावें आघवें । जीव जाणे ॥ २ ॥

येंकीं मागमागों घेणें । येकां न मागतांच देणें ।

प्रचीतीनें सुलक्षणें । ओळखावीं ॥ ३ ॥

जीव जीवांत घालावा । आत्मा आत्म्यांत मिसळावा ।

राहराहों शोध घ्यावा । परांतरांचा ॥ ४ ॥

जानवें हेंवडकारें जालें । ढिलेपणें हेवड आलें ।

नेमस्तपणें शोभलें । दृष्टीपुढें ॥ ५ ॥

तैसेंचि हे मनास मन । विवेकें जावें मिळोन ।

ढिलेपणें अनुमान । होत आहे ॥ ६ ॥

अनुमानें अनुमान वाढतो । भिडेनें कार्यभाग नासतो ।

याकारणें प्रत्यये तो । आधीं पाहावा ॥ ७ ॥

दुसयाचें जीवीचें कळेना । परांतर तें जाणवेना ।

वश्य होती लोक नाना । कोण्या प्रकारें ॥ ८ ॥

आकल सांडून परती । लोक वश्यकर्ण करिती ।

अपूर्णपाणें हळु पडती । ठाईं ठाईं ॥ ९ ॥

जगदीश आहे जगदांतरीं । चेटकें करावीं कोणावरी ।

जो कोणी विवेकें विवरी । तोचि श्रेष्ठ ॥ १० ॥

श्रेष्ठ कार्ये करी श्रेष्ठ । कृत्रिम करी तो कनिष्ठ ।

कर्मानुसार प्राणी नष्ट । अथवा भले ॥ ११ ॥

राजे जाती राजपंथें । चोर जाती चोरपंथें ।

वेडें ठके अल्पस्वार्थें । मूर्खपणें ॥ १२ ॥

मूर्खास वाटे मी शहाणा । परी तो वेडा दैन्यवाणा ।

नाना चातुर्याच्या खुणा । चतुर जाणे ॥ १३ ॥

जो जगदांतरे मिळाला । तो जगदांतरचि जाला ।

अरत्रीं परत्रीं तयाला । काय उणें ॥ १४ ॥

बुद्धि देणें भगवंताचें । बुद्धिविण माणुस काचें ।

राज्य सांडून फुकाचे । भीक मागे ॥ १५ ॥

जें जें जेंथें निर्माण जालं । तें तें तयास मानलें ।

अभिमान देऊन गोविलें । ठाईं ठाईं ॥ १६ ॥

अवघेच म्हणती आम्ही थोर । अवघेचि म्हणती आम्ही सुंदर ।

अवघेचि म्हणती आम्ही चतुर । भूमंडळीं ॥ १७ ॥

ऐसा विचार आणितां मना । कोणीच लाहान म्हणविना ।

जाणते आणिती अनुमाना । सकळ कांहीं ॥ १८ ॥

आपुलाल्या साभिमानें । लोक चालिले अनुमानें ।

परंतु हें विवेकानें । पाहिलें पाहिजे ॥ १९ ॥

लटिक्याचा साभिमान घेणें । सत्य अवघेंच सोडणें ।

मूर्खपणाचीं लक्षणें । ते हे ऐसीं ॥ २० ॥

सत्याचा जो साभिमान । तो जाणावा निराभिमान ।

न्याये अन्याये समान । कदापि नव्हे ॥ २१ ॥

न्याये म्हणिजे तो शाश्वत । अन्याये म्हणिजे तो अशाश्वत ।

बाष्कळ आणि नेमस्त । येक कैसा ॥ २२ ॥

येक उघड भाग्य भोगिती । येक तश्कर पळोन जाती ।

येकांची प्रगट महंती । येकांची कानकोंडी ॥ २३ ॥

आचारविचारेंविण । जें जें करणें तो तो सीण ।

धूर्त आणि विचक्षण । तेचि शोधावे ॥ २४ ॥

उदंड बाजारी मिळाले । परी ते धूर्तेंचि आळिले ।

धूर्तांपासीं कांहीं न चले । बाजायांचें ॥ २५ ॥

याकारणें मुख्य मुख्य । तयांसी करावे सख्य ।

येणेंकरितां असंख्य । बाजारी मिळती ॥ २६ ॥

धूर्तासि धूर्तचि आवडे । धूर्त धूर्तींच पवाडे ।

उगेंचि हिंडती वेडे । कार्येंविण ॥ २७ ॥

धूर्तासि धूर्तपण कळलें । तेणें मनास मनपण मिळालें ।

परी हें गुप्तरूपें केलें । पाहिजे सर्वे ॥ २८ ॥

समर्थाचें राखतां मन । तेथे येती उदंड जन ।

जन आणि सज्जन । आर्जव करिती ॥ २९ ॥

वोळखीनें वोळखी साधावी । बुद्धीनें बुद्धि बोधावी ।

नीतिन्यायें वाट रोधावी । पाषांडाची ॥ ३० ॥

वेष धरावा बावळा । अंतरीं असाव्या नाना कळा ।

सगट लोकांचा जिव्हाळा । मोडूं नये ॥ ३१ ॥

निस्पृह आणि नित्य नूतन । प्रत्ययाचें ब्रह्मज्ञान ।

प्रगट जाणतां सज्जन । दुल्लभ जगीं ॥ ३२ ॥

नाना जिनसपाठांतरें निवती सकळांचीं अंतरें ।

चंचळपणें तदनंतरें । सकळां ठाईं ॥ ३३ ॥

येके ठाईं बैसोन राहिला । तरी मग व्यापचि बुडाला ।

सावधपणें ज्याला त्याला । भेटि द्यावी ॥ ३४ ॥

भेटभेटों जरी राखणें । हे चातुर्याचीं लक्षणें ।

मनुष्यमात्र उत्तम गुणें । समाधान पावे ॥ ३५ ॥

इति श्रीदासबोचे गुरुशिष्यसंवादे

चातुर्यलक्षणनाम समास पहिला ॥