Samas 10

समास 10 - दशक १५

समास दहावा : सिद्धान्तनिरूपण॥ श्रीराम ॥

गगनीं अवघेंचि होत जातें । गगनाऐसें तगेना तें ।

निश्चळीं चंचळ नाना तें । येणेंचि न्यायें ॥ १ ॥

अंधार दाटला बळें। वाटे गगन जालें काळें ।

रविकिर्णें तें पिवळें । सवेंचि वाटे ॥ २ ॥

उदंड हिंव जेव्हां पडिले । गमे गगन थंड जालें।

उष्ण झळेनें वाळलें। ऐसें वाटे ॥ ३ ॥

ऐसें जें कांहीं वाटलें । तें तें जालें आणि गेलें ।

आकाशासारिखें तगलें । हें तों घडेना ॥ ४ ॥

उत्तम जाणिवेचा जिनस । समजोन पाहे सावकास ।

निराभास तें आकाश । भास मिथ्या ॥ ५ ॥

उदक पसरे वायो पसरे । आत्मा अत्यंतचि पसरे ।

तत्वें तत्व अवघेंचि पसरे । अंतर्यामीं ॥ ६ ॥

चळतें आणि चळेना तें । अंतरीं अवघेंच कळतें ।

विवरणेंचि निवळतें । प्राणिमात्रासी ॥ ७ ॥

विवरतां विवरतां शेवटीं । निवृत्तिपदीं अखंड भेटी ।

जालियानें तुटी । होणार नाहीं ॥ ८ ॥

जेथें ज्ञानाचें होतें विज्ञान । आणि मनाचें होतें उन्मन ।

तत्वनिर्शनीं अनन्य। विवेकें होतें ॥ ९ ॥

वडिलांस शोधून पाहिलें । तों चंचळाचें निश्चळ जालें ।

देवभक्तपण गेलें । तये ठाइं ॥ १० ॥

ठाव म्हणतां पदार्थ नाहीं। पदार्थमात्र मुळीं नाहीं ।

जैसें तैसें बोलों कांहीं । कळावया ॥ ११ ॥

अज्ञानशक्ति निरसली। ज्ञानशक्ति मावळली ।

वृत्तिशून्यें कैसी जाली । स्थिती पाहा ॥ १२ ॥

मुख्य शक्तिपात तो ऐसा । नाहीं चंचळाचा वळसा ।

निवांतीं निवांत कैसा । निर्विकारी ॥ १३ ॥

चंचळाचीं विकार बालटें । तें चंचळचि जेथें आटे ।

चंचळ निश्चळ घनवटे । हें तों घडेना ॥ १४ ॥

माहावाक्याचा विचारु । तेथें संन्याशास अधिकारु।

दैवीकृपेची जो नरु । तोहि विवरोन पाहे ॥ १५ ॥

संन्यासी म्हणिजे शडन्यासी । विचारवंत सर्व संन्यासी ।

आपली करणी आपणासी । निश्चयेंसीं ॥ १६ ॥

जगदीश वोळल्यावरी । तेथें कोण अनुमान करी ।

आतां असो हें विचारी। विचर जाणती ॥ १७ ॥

जे जे विचारी समजले । ते ते निःसंग होऊन गेले ।

देहाभिमानी जे उरले। ते देहाभिमान रक्षिती ॥ १८ ॥

लक्षीं बैसले अलक्ष । उडोन गेला पूर्वपक्ष ।

हेतुरूपें अंतरसाक्ष । तोहि मावळला ॥ १९ ॥

आकाश आणि पाताळ । दोनी नामें अंतराळ ।

काढितां दृश्याचें चडळ । अखंड जालें ॥ २० ॥

तें तों अखंडचि आहे । मन उपाधी लक्षून पाहे।

उपाधिनिरासें साहे । शब्द कैसा ॥ २१ ॥

शब्दपर कल्पनेपर । मन बुद्धि अगोचर ।

विचारें पाहावा विचार। अंतर्यामीं ॥ २२ ॥

पाहातां पाहातां कळों येतें । कळलें तितुकें वेर्थ जातें ।

अवघड कैसें बोलावें तें । कोण्या प्रकारें ॥ २३ ॥

वाक्यार्थवाच्यांश शोधिला। अलक्षीं लक्ष्यांश बुडाला ।

पुढें समजोन बोला । कोणीतरी ॥ २४ ॥

शाश्वतास शोधीत गेला । तेणें ज्ञानी साच जाला ।

विकार सांडून मिळाला । निर्विकारीं ॥ २५ ॥

दुःस्वप्न उदंड देखिलें । जागें होतां लटिकें जालें ।

पुन्हां जरी आठवलें । तरी तें मिथ्या ॥ २६ ॥

प्रारब्धयोगें देह असे । असे अथवा नासे ।

विचार अंतरीं बैसे । चळेना ऐसा ॥ २७ ॥

बीज अग्नीनें भाजलें । त्याचें वाढणें खुंटलें ।

ज्ञात्यास तैसे जालें । वासनाबीज ॥ २८ ॥

विचारें निश्चळ जाली बुद्धि । बुद्धिपासीं कार्यसिद्धि ।

पाहातां वडिलांची बुद्धि । निश्चळीं गेलीं ॥ २९ ॥

निश्चळास ध्यातो तो निश्चळ । चंचळास ध्यातो तो चंचळ ।

भूतास ध्यातो तो केवळ । भूत होये ॥ ३० ॥

जो पावला सेवटवरी । तयास हें कांहींच न करी ।

अंतरिनिष्ठा बाजीगरी । तैसी माया ॥ ३१ ॥

मिथ्या ऐसें कळों आलें । विचारानें सदृढ जालें ।

अवघें भयेंचि उडालें । अकस्मात ॥ ३२ ॥

उपासनेचें उत्तिर्ण व्हावें । भक्तजनें वाढवावें ।

अंतरीं विवेकें उमजावें । सकळ कांहीं ॥ ३३ ॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

सिद्धांतनिरूपणनाम समास दहावा ॥

॥ दशक पंधरावा समाप्त ॥