Samas 3

समास 3 - दशक १५

समास तिसरा : श्रेष्ठ अंतरात्मानिरूपण॥ श्रीराम ॥

मुळापासून सैरावैरा । अवघा पंचीकर्ण पसारा ।

त्यांत साक्षत्वाचा दोरा । तोहि तत्त्वरूप ॥ १ ॥

दुरस्त्या दाटल्या फौजा । उंच सिंहासनीं राजा ।

याचा विचार समजा । अंतर्यामी ॥ २ ॥

देहमात्र अस्तिमांशांचें । तैसेंचि जाणावें नृपतीचें ।

मूळापासून सृष्टीचें । तत्वरूप ॥ ३ ॥

रायाचे सत्तेनें चालतें । परन्तु अवघीं पंचभूतें ।

मुळीं आधिक जाणिवेचे तें । अधिष्ठान आहे ॥ ४ ॥

विवेके बहुत पैसावले । म्हणौन अवतारी बोलिले ।

मनु चक्रवती जाले । येणेंचि न्यायें ॥ ५ ॥

जेथें उदंड जाणीव । तेचि तितुके सदेव ।

थोडे जाणिवेने नर्देव । होती लोक ॥ ६ ॥

व्याप आटोप करिती । धके चपेटे सोसिती ।

तेणें प्राणी सदेव होती । देखतदेखतां ॥ ७ ॥

ऐसें हें आतां वर्ततें । मुर्ख लोकांस कळेना तें ।

विवेकीं मनुष्य समजतें । सकळ कांहीं ॥ ८ ॥

थोर लाहान बुद्धीपासी । सगट कळेना लोकांसी ।

आधीं उपजलें तयासी । थोर म्हणती ॥ ९ ॥

वयें धाकुटा नृपती । वृद्ध तयास नमस्कार करिती ।

विचित्र विवेकाची गती । कळली पाहिजे ॥ १० ॥

सामान्य लोकांचे ज्ञान । तो अवघाच अनुमान ।

दीक्षादंडकाचें लक्षण । येणेंचि पाडें ॥ ११ ॥

नव्हें कोणास म्हणावें । सामान्यास काये ठावें ।

कोणकोणास म्हणावें । किती म्हणोनी ॥ १२ ॥

धाकुटा भाग्यास चढला । तरी तुछ्य करिती तयाला ।

याकारणें सलगीच्या लोकांला । दूरी धरावें ॥ १३ ॥

नेमस्त कळेना वचन । नेमस्त नये राजकारण ।

उगेचि धरिती थोरपण । मूर्खपणें ॥ १४ ॥

नेमस्त कांहींच कळेना । नेमस्त कोणीच मानिना ।

आधी उपजलें त्या थोरपणा । कोण पुसे ॥ १५ ॥

वडिलां वडिलपण नाहीं । धाकुट्यां धाकुटपण नाहीं ।

ऐसे बोलती त्यांस नाहीं । शाहाणपण ॥ १६ ॥

गुणेविण वडिलपण । हें तों आवघेंच अप्रमाण ।

त्याची प्रतीत प्रमाण । थोरपणीं ॥ १७ ॥

तथापि वडिलांस मानावें । वडिलें वडिलपण जाणावें ।

नेणतां पुढें कष्टावें । थोरपणीं ॥ १८ ॥

तस्मात वडिल अंतरात्मा । जेथें चेतला तेथें महिमा ।

हें तों प्रगटचि आहे आम्हा । शब्द नाहीं ॥ १९ ॥

याकारणें कोणी येकें । शाहाणपण सिकावें विवेकें ।

विवेक न सिकतां तुकें । तुटोन जाती ॥ २० ॥

तुक तुटलें म्हणिजे गेलें । जन्मा येऊन काये केलें ।

बळेंचि सांदीस घातलें । आपणासी ॥ २१ ॥

सगट बायेका सिव्या देती । सांदीस पडिला ऐसें म्हणती ।

मूर्खपणाची प्राप्ती । ठाकून आली ॥ २२ ॥

ऐसें कोणीयेकें न करावें । सर्व सार्थकचि करावें ।

कळेना तरी विवरावें । ग्रंथांतरीं ॥ २३ ॥

शाहाण्यास कोणीतरी बाहाती । मुर्खास लोक दवडून देती ।

जीवास आवडे संपत्ति । तरी शाहाणें व्हावें ॥ २४ ॥

आहो या शाहाणपणाकारणें । बहुतांचे कष्ट करणें ।

परंतु शाहाणपण शिकणें । हें उत्तमोत्तम ॥ २५ ॥

जों बहुतांस मानला । तो जाणावा शाहाणा जाला ।

जनीं शाहाण्या मनुष्याला । काये उणें ॥ २६ ॥

आपलें हित न करी लोकिकीं । तो जाणावा आत्मघातकी ।

या मुर्खायेवढा पातकी । आणिक नाहीं ॥ २७ ॥

आपण संसारीं कष्टतो । लोकांकरवी रागेजोन घेतो ।

जनामध्यें शाहाणा तो । ऐसें न करी ॥ २८ ॥

साधकां सिकविलें स्वभावें । मानेल तरी सुखें घ्यावें ।

मानेना तरी सांडावें । येकिकडे ॥ २९ ॥

तुम्ही श्रोते परम दक्ष । अलक्षास लावितां लक्ष ।

हें तों सामान्य प्रत्यक्ष । जाणतसा ॥ ३० ॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

श्रेष्ठ अंतरात्मानिरूपणनाम समास तिसरा ॥