Samas 5

समास 5 - दशक १५

समास पाचवा : चंचळ लक्षण॥ श्रीराम ॥

दोघां ऐसीं तीन चालती । अगुणी अष्टधा प्रकृती ।

अधोर्ध सांडून वर्तती । इंद्रफणी ऐसीं ॥ १ ॥

पणतोंडें भक्षितो पणजा । मूल बापास मारी वोजा ।

चुकाया गेला राजा । चौघां जणांचा ॥ २ ॥

देव देवाळयामधें लपाला । देऊळ पूजितां पावे त्याला ।

सृष्टिमधें ज्याला त्याला । ऐसेंचि आहे ॥ ३ ॥

दोनी नामें येकास पडिलीं । लोकीं नेमस्त कल्पिलीं ।

विवेकें प्रत्ययें पाहिलीं । तों येकचि नाम ॥ ४ ॥

नाहीं पुरुष ना वनिता । लोकीं कल्पिलें तत्त्वता ।

त्याचा बरा शोध घेतां । कांहींच नाहीं ॥ ५ ॥

स्त्री नदी पुरुष खळाळ । ऐसें बोलती सकळ ।

विचार पाहातां निवळ । देह नाहीं ॥ ६ ॥

आपण आपणास कळेना । पाहों जातां आकळेना ।

काशास कांहींच मिळेना । उदंडपणें ॥ ७ ॥

येकलाचि उदंड जाला । उदंडचि येकला पडिला ।

आपणासी आपला । गल्बला सोसवेना ॥ ८ ॥

येक असोन फुटी पडिली । फुटी असोन स्थिति येकली ।

विचित्र कळा पैसावली । प्राणीमात्रीं ॥ ९ ॥

वल्लिमधें जल संचरे । कोरडेपणें हें वावरे ।

वोलेवांचून न थिरे । कांहीं केल्यां ॥ १० ॥

झाडांमधें केलीं आळीं । झाडें धांवती निराळीं ।

कित्येक झाडें अंतराळीं । उडोन जाती ॥ ११ ॥

भूमीपासून वेगळीं जालीं । परी तें नाहींत वाळलीं ।

निराळींच बळावलीं । जेथतेथें ॥ १२ ॥

देवाकरितां चालती झाडें । देव नस्तां होती लाकडें ।

नीटचि आहे कुवाडें । सर्वथा नव्हे ॥ १३ ॥

झाडापासून झाडें होती । तेहि अंतरीक्ष जाती ।

मुळानें भेदिली जगती । कदापि नाहीं ॥ १४ ॥

झाडास झाडें खातपाणी । घालून पाळिलीं प्रतिदिनीं ।

बोलकीं झाडें शब्दमथनीं । विचार घेती ॥ १५ ॥

होणार तितुकें आधींच जालें । मग कल्पकल्पून बोलिलें ।

जाणतयासी समजलें । सकळ कांहीं ॥ १६ ॥

समजलें तरी उमजेना । उमजलें तरी समजेना ।

प्रत्ययेंविण अनुमानेना । सकळ कांहीं ॥ १७ ॥

सर्वत्रांचा वडिल कोण । हेचि पाहावी वोळखण ।

भेटे आपणास आपण । जगदांतरें ॥ १८ ॥

अंतरनिष्ठांची उंच कोटी । बाहेरमुद्र्याची संगती खोटी ।

मूर्ख काये समजेल गोष्टी । शाहाणे जाणती ॥ १९ ॥

अंतरें राखतां राजी । भलत्यास भलताच नवाजी ।

अंतरें न राखतां भाजी । मिळणार नाहीं ॥ २० ॥

ऐसें वर्ततें प्रत्यक्ष । अलक्षीं लावावें लक्ष ।

दक्षास भेटतां दक्ष । समाधान होतें ॥ २१ ॥

मनास मिळतां मन । पाहोन येती निरंजन ।

चंचळचक्र उलंघून । पैलाड जाती ॥ २२ ॥

येकदा जाऊन पाहोन आले । मग तें सन्निध देखिलें ।

चर्मचक्षी लक्षिलें । न वचे कदा ॥ २३ ॥

नाना शरीरीं चंचळ । अखंड करी चळवळ ।

परब्रह्म तें निश्चळ । सर्वां ठाईं ॥ २४ ॥

चंचळ धांवे येकीकडे । वोस पडे दुसरेकडे ।

चंचळ पुरे सर्वांकडे । हें तो घडेना ॥ २५ ॥

चंचळ चंचळास पुरेना । आवघें चंचळ विवरेना ।

निश्चळ अपार अनुमाना । कैसें येतें ॥ २६ ॥

गगनीं चालिली हवावी । कैसी पावेल पार पदवी ।

जातां मधेंचि विझावी । हा स्वभावचि तिचा ॥ २७ ॥

मनोधर्म येकदेशी । कैसा आकळिल वस्तुसी ।

निर्गुण सांडून अपेसी । सर्व ब्रह्म म्हणे ॥ २८ ॥

नाहीं सारासार विचार । तेथें अवघा अंधकार ।

खरें सांडून खोटें पोर । नेणतें घेतें ॥ २९ ॥

ब्रह्मांडाचें माहाकारण । तेथून हें पंचीकर्ण ।

माहावाक्याचें विवर्ण । वेगळें असे ॥ ३० ॥

महत्तत्त्व महद्भूात । तोचि जाणावा भगवंत ।

उपासना हे समाप्त । येथून जाली ॥ ३१ ॥

कर्म उपासना आणि ज्ञान । त्रिकांड वेद हें प्रमाण ।

ज्ञानाचें होतें विज्ञान । परब्रह्मी ॥ ३२ ॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

चंचळलक्षणनिरूपणनाम समास पांचवा ॥