Samas 6

समास 6 - दशक १५

समास सहावा : चातुर्यविवरण॥ श्रीराम ॥

पीतापासून कृष्ण जालें । भूमंडळीं विस्तारलें ।

तेणेंविण उअमजलें । हें तों घडेना ॥ १ ॥

आहे तरी स्वल्प लक्षण । सर्वत्रांची सांठवण ।

अद्धम आणी उत्तम गुण । तेथेंचि असती ॥ २ ॥

महीसुत सरसाविला । सरसाऊन द्विधा केला ।

उभयेता मिळोन चालिला । कार्येभाग ॥ ३ ॥

स्वेतास्वेतास गांठीं पडतां । मधें कृष्ण मिश्रित होतां ।

इहलिकसार्थकता । होत आहे ॥ ४ ॥

विवरतां याचा विचार । मूर्ख तोचि होये चतुर ।

सद्यप्रचित साक्षात्कार । परलोकींचा ॥ ५ ॥

सकळांस जे मान्य । तेंचि होतसे सामान्य ।

सामान्यास अनन्य । होईजेत नाहीं ॥ ६ ॥

उत्तम मध्यम कनिष्ठ रेखा । अदृष्टीची गुप्त रेखा ।

चत्वार अनुभव रारिखा । होत नाहीं ॥ ७ ॥

चौदा पिड्यांचे पवाडे । सांगती ते शाहाणे कीं वेडे ।

ऐकत्यानें घडे कीं न घडे । ऐसें पाहावें ॥ ८ ॥

रेखा तितुकी पुसोन जाते । प्रत्यक्ष प्रत्यया येतें ।

डोळेझांकणी करावी तें । कायेनिमित्य ॥ ९ ॥

बहुतांचे बोलीं लागलें । तें प्राणी अनुमानीं बुडालें ।

मुख्य निश्चये चुकलें । प्रत्ययाचा ॥ १० ॥

उदंडाचें उदंड ऐकावें । परी तें प्रत्ययें पाहावे ।

खरेंखोटें निवडावें । अंतर्यामीं ॥ ११ ॥

कोणासी नव्हे म्हणों नये । समजावे अपाये उपाये ।

प्रत्यये घ्यावा बहुत काये । बोलोनियां ॥ १२ ॥

माणुस हेंकाड आणी कच्चें । मान्य करावें तयाचें ।

येणेंप्रकारें बहुतांचें । अंतर राखावें ॥ १३ ॥

अंतरीं पीळ पेच वळसा । तोचि वाढवी बहुवसा ।

तरी मग शाहाणा कैसा । निवऊं नेणें ॥ १४ ॥

वेडें करावें शाहाणें । तरीच जिणें श्लाघ्यवाणें ।

उगेंच वादांग वाढविणें । हें मूर्खपण ॥ १५ ॥

मिळोन जाऊन मेळवावें । पडी घेऊन उलथावें ।

कांहींच कळों नेदावें । विवेकबळें ॥ १६ ॥

दुसयाचे चालणें चालावें । दुसयाचे बोलणीं बोलावें ।

दुसयाचे मनोगतें जावें । मिळोनियां ॥ १७

जो दुसयाच्या हितावरी । तो विपट कहिंच न करी ।

मानत मानत विवरी । अंतर तयाचें ॥ १८ ॥

आधीं अंतर हातीं घ्यावें । मग हळुहळु उकलावें ।

नाना उपायें न्यावें । परलोकासी ॥ १९ ॥

हेंकाडास हेंकाड मिळाला । तेथें गल्बलाचि जाला ।

कळहो उठतां च्यातुर्याला । ठाव कैंचा ॥ २० ॥

उगीच करिती बडबड । परी करून दाखविणें हें अवघड ।

परस्थळ साधणें जड । कठिण आहे ॥ २१ ॥

धके चपेटे सोसावे । नीच शब्द साहात जावे ।

प्रस्तावोन परावे । आपले होती ॥ २२ ॥

प्रसंग जाणोनि बोलावें । जाणपण कांहींच न घावें ।

लीनता धरून जावें । जेथतेथें ॥ २३ ॥

कुग्रामें अथवा नगरें । पाहावीं घरांचीं घरें ।

भिक्षामिसें लाहानथोरें । परीक्षून सोडावीं ॥ २४ ॥

बहुतीं कांहींतरी सांपडे । विचक्षण लोकीं मित्री घडे ।

उगेच बैसतां कांहींच न घडे । फिर्णें विवरणें ॥ २५ ॥

सावधपणें सर्व जाणावें । वर्तमान आधींच घ्यावें ।

जाऊं ये तिकडे जावें । विवेकें सहित ॥ २६ ॥

नाना जिनसपाठांतरें । निवती सकळांचीं अंतरें ।

लेहोन देतां परोपकारें । सीमा सांडावी ॥ २७ ॥

जैसें जयास पाहिजे । तैसें तयास दीजे ।

तरी मग श्रेष्ठचि होइजे । सकळां मान्ये ॥ २८ ॥

भूमंडळीं सकळांस मान्य । तो म्हणों नये सामान्य ।

कित्येक लोक अनन्य । तया पुरुषासी ॥ २९ ॥

ऐसीं चातुर्याचीं लक्षणें । चातुर्यें दिग्विजये करणें ।

मग तयास काये उणें । जेथतेथें ॥ ३० ॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

चातुर्यविवरणनाम समास सहावा ॥