Samas 7

समास 7 - दशक १५

समास सातवा : अधोर्धनिरूपण॥ श्रीराम ॥

नाना विकाराचें मूळ । ते हे मूळमायाच केवळ ।

अचंचळीं जे चंचळ । सूक्ष्मरूपें ॥ १ ॥

मूळामाया जाणीवेची । मुळींच्या मुळ संकल्पाची ।

वोळखी शडगुणैश्वराची । येणेंचि न्यावें ॥ २ ॥

प्रकृतिपुरुष शिवशक्ति । आर्धनारीनटेश्वर म्हणती ।

परी ते आवघी जगज्जोती । मूळ त्यासी ॥ ३ ॥

संकल्पाचें जें चळण । तेंचि वायोचें लक्षण ।

वायो आणी त्रिगुण । आणी पंचभूतें ॥ ४ ॥

पाहातां कोणीयेक वेल । त्याच्या मुळ्या असती खोल ।

पत्रें पुष्पें फळें केवळ । मुळाचपासी ॥ ५ ॥

याहिवेगळे नाना रंग । आकार विकार तरंग ।

नाना स्वाद अंतरंग । मुळामध्यें ॥ ६ ॥

तेंचि मूळ फोडून पाहातां । कांहींच नाहीं वाटे आतां ।

पुढें वाढतां वाढतां । दिसों लागे ॥ ७ ॥

कड्यावरी वेल निघाला । अधोमुखें बळें चालिला ।

फांपावोन पुढें आला । भूमंडळीं ॥ ८ ॥

तैसीं मुळमाया जाण । पंचभूतें आणी त्रिगुण ।

मुळीं आहेत हें प्रमाण । प्रत्ययें जाणावें ॥ ९ ॥

अखंड वेल पुढें वाढला । नाना विकारीं शोभला ।

विकारांचा विकार जाला । असंभाव्य ॥ १० ॥

नाना फडगरें फुटलीं । नाना जुंबाडें वाढली ।

अनंत अग्रें चालिलीं । सृष्टीमधें ॥ ११ ॥

कित्येक फळें तीं पडती । सवेंचि आणीक निघती ॥

ऐसीं होती आणि जाती । सर्वकाळ ॥ १२ ॥

येक वेलचि वाळले । पुन्हां तेथेंचि फुटले ।

ऐसे आले आणि गेले । कितीयेक ॥ १३ ॥

पानें झडती आणि फुटती । पुष्पें फळें तेणेंचि रितीं ।

मध्यें जीव हे जगती । असंभाव्य ॥ १४ ॥

अवघा वेलचि कर्पतो । मुळापासून पुन्हा होतो ।

ऐसा अवघा विचार जो तो । प्रत्यक्ष जाणावा ॥ १५ ॥

मूळ खाणोन काढिलें । प्रत्ययेज्ञानें निर्मूळ केलें ।

तरी मग वाढणेंचि राहिलें । सकळ कांहीं । १६ ॥

मुळीं बीज सेवटीं बीज । मध्यें जळरूप बीज ।

ऐसा हा स्वभाव सहज । विस्तारला ॥ १७ ॥

मुळामधील ज्या गोष्टी । सांगताहे बीजसृष्टी ।

जेथील अंश तेथें कष्टी । न होतां जातो ॥ १८ ॥

जातो येतो पुन्हा जातो । ऐसा प्रत्यावृत्ति करितो ।

परंतु आत्मज्ञानी जो तो । अन्यथा न घडे ॥ १९ ॥

न घडे ऐसें जरी म्हणावें । तरी कांहींतरी लागे जाणावें ।

अंतरींच परी ठावें । सकळांस कैचें ॥ २० ॥

तेणेंसींच कार्यभाग करिती । परंतु तयास नेणती ।

दिसेना ते काये करिती । बापुडे लोक ॥ २१ ॥

विषयेभोग तेणेंचि घडे । तेणेंविण कांहींच न घडे ।

स्थूळ सांडून सूक्ष्मीं पवाडे । ऐसा पाहिजे ॥ २२ ॥

जें आपलेंचि अंतर । तद्रूपचि जगदांतर ।

शरीरभेदाचे विकार । वेगळाले ॥ २३ ॥

आंगोळीची आंगोळीस वेधना । येकीची येकीस कळेना ।

हात पाये अवेव नाना । येणेंचि न्यायें ॥ २४ ॥

अवेवाचें अवेव नेणे । मा तो परांचें काये जाणे ।

परांतर याकारणें । जाणवेना ॥ २५ ॥

येकाचि उदकें सकळ वनस्पती । नाना अग्रेंभेद दिसती ।

खुडिलीं तितुकींच सुकती । येर ते टवटवीत ॥ २६ ॥

येणेंचि न्यायें भेद जाला । कळेना येकाचें येकाला ।

जाणपणें आत्मयाला । भेद नाहीं ॥ २७ ॥

आत्मत्वीं भेद दिसे । देहप्रकृतिकरितां भासे ।

तरी जाणतचि असे । बहुतेक ॥ २८ ॥

देखोन ऐकोन जाणती । शाहाणे अंतर परीक्षिती ।

धूर्त ते अवघेंच समजती । गुप्तरूपें ॥ २९ ॥

जो बहुतांचें पाळण करी । तो बहुतांचें अंतर विवरी ।

धूर्तपणें ठाउकें करी । सकळ कांहीं ॥ ३० ॥

आधी मनोगत पाहतीं । मग विश्वास धरिती ।

प्राणीमात्र येणें रितीं । वर्तताहे ॥ ३१ ॥

स्मरणामगें विस्मरण । रोकडी प्रचित प्रमाण ।

आपलें ठेवणें आपण । दुकताहे ॥ ३२ ॥

आपलेंच आपणा स्मरेना । बोलिलें तें आठवेना ।

उठती अनंत कल्पना । ठाउक्या कैंच्या ॥ ३३ ॥

ऐसें हें चंचळ चक्र । कांहीं नीट कांहीं वक्र ।

जाला रंक अथवा शक्र । तरी स्मरणास्मरणें ॥ ३४ ॥

स्मरण म्हणिजे देव । विस्मरण म्हणिजे दानव ।

स्मरणविस्मरणें मानव । वर्तती आतां ॥ ३५ ॥

म्हणोनि चेवी आणि दानवी । संपत्ति द्विधा जाणावी ।

प्रचित मानसीं आणावी । विवेकेंसहित ॥ ३६ ॥

विवेकें विवेक जाणावा । आत्म्यानें आत्मा वोळखावा ।

नेत्रें नेत्रचि पाहावा । दर्पणींचा ॥ ३७ ॥

स्थूळें स्थूळ खाजवावें । सुक्ष्में सुक्ष्म समजावें ।

खुणेनें खुणेसी बाणावें । अंतर्यामीं ॥ ३८ ॥

विचारें जाणाव विचार । अंतरें जाणावे अंतर ।

अंतरें जाणावे परांतर । । हौनियां ॥ ३९ ॥

स्मरणामाजीं विस्मरण । हेंचि भेदाचें लक्षण ।

येकदेसी । परिपूर्ण । होत नाहीं ॥ ४० ॥

पुढें सिके मागें विसरे । पुढें उजेडे मागें अंधारें ।

पुढें स्मरे मागें विस्मरे । सकळ कांहीं ॥ ४१ ॥

तुर्या जाणावी स्मरण । सुषुप्ती जाणावी विस्मरण ।

उभयेता शरीरीं जाण । वर्तती आतां ॥ ४२ ॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

अधोर्धनिरूपणनाम समास सातवा ॥