Samas 8

समास 8 - दशक १५

समास आठवा : सूक्ष्मजीवनिरूपण॥ श्रीराम ॥

रेणूहून सूक्ष्म किडे । त्यांचें आयुष्य निपटचि थोडें ।

युक्ति बुद्धि तेणेंचि पाडें । तयामधें ॥ १ ॥

ऐसे नाना जीव असती । पाहों जातां न दिसती ।

अंतःकर्णपंचकाची स्थिती । तेथेंचि आहे ॥ २ ॥

त्यांपुरतें त्यांचें ज्ञान । विषये इंद्रियें समान ।

सूक्ष्म शरीरें विवरोन । पाहातो कोण ॥ ३ ॥

त्यास मुंगी माहा थोर । नेणोंचालिला कुंजर ।

मुंगीस मुताचा पूर । ऐसें बोलती ॥ ४ ॥

तें मुंगीसमान शरीरें । उदंड असती लाहानथोरें ।

समस्तांमध्यें जीवेश्वरें । वस्ति कीजे ॥ ५ ॥

ऐसिया किड्यांचा संभार । उदंड दाटला विस्तार ।

अत्यंत साक्षपी जो नर । तो विवरोन पाहे ॥ ६ ॥

नाना नक्षत्रीं नाना किडे । त्यांस भासती पर्वतायेवढे ।

आयुष्यहि तेणेंचि पाडें । उदंड वाटे ॥ ७ ॥

पक्षायेवढें लाहान नाहीं । पक्षायेवढें थोर नाहीं ।

सर्प आणि मछ पाहीं । येणेंचि पाडे ॥ ८ ॥

मुंगीपासून थोरथोरें । चढतीं वाढतीं शरीरें ।

त्यांची निर्धारितां अंतरें । कळों येती ॥ ९ ॥

नाना वर्ण नाना रंग । नाना जीवनाचे तरंग ।

येक सुरंग येक विरंग । किती म्हणौनि सांगावे ॥ १० ॥

येकें सुकुमारें येकें कठोरें। निर्माण केलीं जगदेश्वरें ।

सुवर्णासारिखीं शरीरें । दैदिप्यमानें ॥ ११ ॥

शरीरभेदें आहारभेदें । वाचाभेदें गुणभेदें ।

अंतरीं वसिजे अभेदें । येकरूपें ॥ १२ ॥

येक त्रासकें येकमारकें। पाहो जातां नाना कौतुकें ।

कितीयेक आमोलिकें । सृष्टीमध्यें ॥ १३ ॥

ऐसीं अवघीं विवरोन पाहे । ऐसा प्राणी कोण आहे ।

आपल्यापरतें जाणोन राहे । किंचितमात्र ॥ १४ ॥

नवखंड हे वसुंधरा । सप्तसागरांचा फेरा ।

ब्रह्मांडाबाहेरील नीरा । कोण पाहे ॥ १५ ॥

त्या नीरामध्यें जीव असती । पाहों जातां असंख्याती ।

त्या विशाळ जीवांची स्थिती । कोणजाणे ॥ १६ ॥

जेथें जीवन तेथें जीव । हा उत्पत्तीचा स्वभाव ।

पाहातां याचा अभिप्राव । उदंड असे । ॥ १७ ॥

पृथ्वीगर्भीं नाना नीरें । त्या नीरामधें शरीरें ।

नाना जिनस लाहानथोरें । कोण जाणें ॥ १८ ॥

येक प्राणी अंतरिक्ष असती । तेहीं नाहीं देखिली क्षिती ।

वरीच्यावरी उडोन जाती । पक्ष फुटल्यानंतरें ॥ १९ ॥

नाना खेचरें आणि भूचरें । नाना वनचरें आणि जळचरें ।

चौयासि योनीप्रकारें । कोण जाणे ॥ २० ॥

उष्ण तेज वेगळे करुनी । जेथें तेथें जीवयोनी ।

कल्पनेपासुनी होती प्राणी । कोण जाणे ॥ २१ ॥

येक नाना सामर्थ्यें केले । येक इच्छेपासून जाले ।

येक शब्दासरिसे पावले । श्रापदेह ॥ २२ ॥

येक देह बाजीगिरीचे । येक देह वोडंबरीचे।

येक देह देवतांचे । नानाप्रकारें॥ २३॥

येक क्रोधापासून जाले । येक तपा पासून जन्मले ।

येक उश्रापें पावले । पूर्वदेह ॥ २४ ॥

ऐसें भगवंताचें करणें । किती म्हणौन सांगणें ।

विचित्र मायेच्या गुणें । होत जातें ॥ २५ ॥

नाना अवघड करणी केली । कोणीं देखिली ना ऐकिली ।

विचित्र कळा समजली । पाहिजे सर्वें ॥ २६ ॥

थोडें बहुत समजलें। पोटापुरती विद्या सिकलें ।

प्राणी उगेंच गर्वें गेलें । मी ज्ञाता म्हणोनी ॥ २७॥

ज्ञानी येक अंतरात्मा । सर्वांमधें सर्वात्मा ।

त्याचा कळावया महिमा । बुद्धि कैंची ॥ २८॥

सप्तकंचुक ब्रह्मांड । त्यांत सप्तकंचुक पिंड ।

त्या पिंडामधें उदंड । प्राणी असती ॥ २९ ॥

आपल्य देहांतील न कळे । मा तें अवघें कैंचें कळे ।

लोक होती उतावळे । अल्पज्ञानें ॥ ३० ॥

अनुरेणाऐसें जिनस । त्यांचे आम्ही विराट पुरुष ।

आमचें उदंडचि आयुष्य । त्यांच्या हिसेबें ॥ ३१ ॥

त्यांच्या रिती त्यांचे दंडक । वर्तायाचे असती अनेक ।

जाणे सर्वहि कौतुक । ऐसा कैंचा ॥ ३२ ॥

धन्य परमेश्वराची करणी । अनुमानेना अंतःकरणीं ।

उगीच अहंता पापिणी । वेढा लावी ॥ ३३ ॥

अहंता सांडून विवरणें । कित्येक देवांचे करणें ।

पाहातां मनुष्याचें जिणें । थोडें आहे ॥ ३४ ॥

थोडें जिणें अर्धपुडी काया । गर्व करिती रडाया ।

शरीर आवघें पडाया । वेळ नाहीं ॥ ३५॥

कुश्चीळ ठाईं जन्मलें । आणि कुश्चीळ रसेंचि वाढलें।

यास म्हणती थोरलें । कोण्या हिसेबें ॥३६॥

कुश्चीळ आणि क्ष्णभंगुर । अखंड वेथा चिंतातुर ।

लोक उगेच म्हणती थोर । वेडपणें ॥ ३७ ॥

कायामाया दों दिसांची । आदिअंतीं अवघी ची ची ।

झांकातापा करून उगीचि । थोरीव दाविती ॥ ३८॥

झांकिलें तरी उपंढर पडे । दुर्गंधी सुटे जिकडे तिकडे ।

जो कोणी विवेकें पवाडे । तोचि धन्य ॥ ३९ ॥

उगेंचि कायसा तंडावें । मोडा अहंतेचें पुंडावें ।

विवेकें देवास धुंडावें । हें उत्तमोत्तम ॥ ४०॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

सूक्ष्मजीवनिरूपणनाम समास आठवा ॥