Samas 6

समास 6 - दशक १७

समास सहावा : देहात्मनिरूपण॥ श्रीराम ॥

आत्मा देहाअध्यें असतो । नाना सुखदुखें भोगितो ।

सेवटीं शरीर सांडून जातो । येकायेकीं ॥ १ ॥

शरीरीं शक्ति तारुण्यपणीं । नाना सुखें भोगी प्राणी ।

अशक्त होतां वृद्धपणीं । दुःखें भोगी ॥ २ ॥

मरावेना ऐसी आवडी । हातपाये खोडून प्राण सोडी ।

नाना दुःखें अवघडी । वृद्धपणीं ॥ ३ ॥

देहआत्मयांची संगती । कांहींयेक सुख भोगिती ।

चर्फडचर्फडून जाती । देहांतकाळीं ॥ ४ ॥

ऐसा आत्मा दुःखदायेक । येकांचे प्राण घेती येक ।

आणी सेवटीं निरार्थक । कांहींच नाहीं ॥ ५ ॥

ऐसा दों दिसांचा भ्रम । त्यास म्हणती परब्रह्म ।

नाना दुःखाचा संभ्रम । मानून घेतला ॥। ६ ॥

दुःखी होऊन चर्फडून गेले । तेथें कोण समाधान जालें ।

कांहींयेकसुख भोगिलें । तों सवेंचि दुःख ॥ ७ ॥

जन्म दारभ्य आठवावें । म्हणिजे अवघें पडेल ठावें ।

नाना दुःख मोजावें । काये म्हणोनी ॥ ८ ॥

ऐसी आत्मयाची संगती । नाना दुःखें प्राप्त होती ।

दैन्यवाणे होऊन जाती । प्राणीमात्र ॥ ९ ॥

कांहीं आनंद कांहीं खेद । जन्मवरी पडिला समंध ।

नाना प्रकरीं विरुद्ध । तडातोडी ॥ १० ॥

निद्राकाळीं ढेकुण पिसा । नाना प्रकारीं वळसा ।

नाना उपायें वळसा । त्यांस होये ॥ ११ ॥

भोजनकाळी माश्या येती । नाना पदार्थ उंदीर नेती ।

पुढें त्यांची हि फजिती । मार्जरें करिती ॥१२ ॥

वा चामवा गोंचिड । गांधेलें कानटें उदंड ।

येकास येक चर्फड । दोहिकडे ॥ १३ ॥

विंचु सर्प वाग रिसें । सुसरी लांडिगे माणसास माणसें ।

परस्परें सुखसंतोषें । येकहि नाहीं ॥ १४ ॥

चौयासि लक्ष उत्पत्ती । येकास येक भक्षिती ।

नाना पीडा दुःखणी किती । म्हणौन सांगावें ॥ १५ ॥

ऐसी अंतरात्म्याची करणी । नाना जीव दाटले धरणीं ।

परस्परें संव्हारणी । येकयेकांची ॥ १६ ॥

अखंड रडती । चर्फडिती । विवळविवळों प्राण देती ।

मूर्ख प्राणी त्यास म्हणती । परब्रह्म ॥ १७ ॥

परब्रह्म जाणार नाहीं । कोणास दुःख देणार नाहीं ।

स्तुती निंदा दोनी नाहीं । परब्रह्मीं ॥ १८ ॥

उदंड शिव्या दिधल्या । तितुक्या अंतरात्म्यास लागल्या ।

विचार पाहतां प्रत्यया आल्या । येथातथ्य ॥ १९ ॥

धगडीचा बटकीचा लवंडीचा । गधडीचा कुतरीचा वोंगळीचा ।

ऐसा हिशेब सिव्यांचा । किती म्हणोनि सांगावा ॥ २० ॥

इतुकें परब्रह्मीं लागेना । तेथें कल्पनाचि चालेना ।

तडातोडीचें ज्ञान मानेना । कोणीयेकासी ॥ २१ ॥

सृष्टीमधें सकळ जीव । सकळांस कैचें वैभव ।

याकारणें ठायाठाव । निर्मिला देवें ॥ २२ ॥

उदंड लोक बाजारीचे । जें जें आलें तें तें वेंचे ।

उत्तम तितुके भाग्याचें । लोक घेती ॥ २३ ॥

येणें न्यायें अन्न वसन । येणेंचि न्यायें देवतार्चन ।

येणेंचि न्यायें ब्रह्मज्ञान । प्राप्तव्यासारिखें ॥ २४ ॥

अवघेच लोक सुखी असती । संसार गोड करून नेती ।

माहाराजे वैभव भोगती । तें करंट्यास कैचें ॥ २५ ॥

परंतु

अंतीं नाना दुःखें । तेथें होतें सगट सारिखें ।

पूर्वीं भोगिलीं नाना सुखें । अंतीं दुःख सोसवेना ॥ २६ ॥

कठिण दुःख सोसवेना । प्राण शरीर सोडिना ।

मृत्यदुःख सगट जना । कासाविस करी ॥ २७ ॥

नाना अवेवहीन जालें । तैसेंचि पाहिजे वर्तलें ।

प्राणीं अंतकाळीं गेलें । कासाविस हौनी ॥ २८ ॥

रूप लावण्य अवघें जातें । शरीरसामर्थ्य अवघें राहातें ।

कोणी नस्तां मरतें । आपदआपदों ॥ २९ ॥

अंतकाळ दैन्य दीन । सकळिकांस तत्समान ।

ऐसें चंचळ अवलक्षण । दुःखकारी ॥ ३० ॥

भोगून अभोक्ता म्हणती । हे तों अवघीच फजिती ।

लोक उगेच बोलती । पाहिल्याविण ॥ ३१ ॥

अंतकाळ आहे कठिण । शेरीर सोडिना प्राण ।

बराड्यासारिखें लक्षण । अंतकाळीं ॥ ३२ ॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

देहात्मनिरूपणनाम समास सहावा ॥