Samas 7

समास 7 - दशक १७

समास सातवा : जगज्जीवननिरूपण॥ श्रीराम ॥

मुळीं उदक निवळ असतें । नाना वल्लिमधें जातें ।

संगदोषें तैसें होतें । आंब्ल तिक्षण कडवट ॥ १ ॥

आत्मा आत्मपणें असतो । देहसंगें विकारतो ।

साभिमानें भरीं भरतो । भलतिकडे ॥ २ ॥

बरी संगती सांपडली । जैसी उंसास गोडी आली ।

विषवल्ली फांपावली । घातकी प्राणी ॥ ३ ॥

अठराभार वनस्पती । गुण सांगावे ते किती ।

नाना देहाचे संगती । आत्मयास होये ॥ ४ ॥

त्यामधें कोणी भले । ते संतसंगें निघाले ।

देहाभिमान सांडून गेले । विवेकबळें ॥ ५ ॥

उदकाचा नाशचि होतो । आत्मा विवेकें निघतो ।

ऐसा आहे प्रत्यय तो । विवेकें पाहा ॥ ६ ॥

ज्यास स्वहितचि करणें । त्यास किती म्हणौन सांगणें ।

हें ज्याचें त्यानें समजणें । सकळ कांहीं ॥ ७ ॥

आपला आपण करी कुडावा । तो आपला मित्र जाणावा ।

आपला नाश करी तो समजावा । वैरी ऐसा ॥ ८ ॥

आपले आपण अन्हित करावें । त्यास आडवें कोणें निघावें ।

येकांती जाऊन जीवें । मारी आपणासी ॥ ९ ॥

जो आपला आपण घातकी । तो आत्महत्यारा पातकी ।

याकारणें विवेकी । धन्य साधु ॥ १० ॥

पुण्य्वंतां सत्संगती । पापिष्टां असत्संगती ।

गति आणि अवगती । संगतीयोगें ॥ ११ ॥

उत्तम संगती धरावी । आपली आपण चिंता करावी ।

अंतरी बरी विवरावी । बुद्धि जाणत्याची ॥ १२ ॥

इहलोक आणि परलोक । जाणता तो सुखदायेक ।

नेणत्याकरितां अविवेक । प्राप्त होतो ॥ १३ ॥

जाणता देवाचा अंश । नेणता म्हणिजे तो राक्षस ।

यामधें जें विशेष । तें जाणोन घ्यावें ॥ १४ ॥

जाणतां तो सकळां मान्य । नेणता होतो अमान्य ।

जेणेंकरितां होईजे धन्य । तेंचि घ्यावें ॥ १५ ॥

साक्षपी शाहाण्याची संगती । तेणें साक्षपी शाहाणे होती ।

आळसी मूर्खाची संगती । आळसी मूर्ख ॥ १६ ॥

उत्तम संगतीचें फळ सुख । अद्धम संगतीचें फळ दुःख ।

आनंद सांडुनियां शोक । कैसा घावा ॥ १७ ॥

ऐसें हें प्रगट दिसे । जनामधें उदंड भासे ।

प्राणीमात्र वर्ततसे । उभयेयोगें ॥ १८ ॥

येका योगें सकळ योग । येका योगें सकळ वियोग ।

विवेकयोगें सकळ प्रयोग । करीत जवे ॥ १९ ॥

अवचितें सांकडींत पडिलें । तरी तेथून पाहिजे निघालें ।

निघोन जातां जालें । परम समाधान ॥ २० ॥

नाना दुर्जनांचा संग । क्षणक्षणा मनभंग ।

याकारणें कांहीं रंग । राखोन जावें ॥ २१ ॥

शाहाणा येत्‍न त्याच्या गुणें । पाहों जातां काये उणें ।

सुख संतोष भोगणें । नाना श्लाघ्यता ॥ २२ ॥

अतां लोकीं ऐसें आहे । सृष्टीमधें वर्तताहे ।

जो कोणी समजोन पाहे । त्यास घडे ॥ २३ ॥

बहुरत्न वसुंधरा । जाणजाणों विचार करा ।

समजल्यां प्रत्ययो अंतरा- । माजीं येतो ॥ २४ ॥

दुर्बळ अणि संपन्न । वेडें आणि वित्पन्न ।

हें अखंड दंडायमान । असतचि असे ॥ २५ ॥

येक भाग्यपुरुष मोडती । येक नवे भाग्यवंत होती ।

तैसीच विद्या वित्पती । होत जाते ॥ २६ ॥

येक भरे येक रितें । रितें मागुतें भरतें ।

भरतेंहि रितें होतें । काळांतरीं ॥ २७ ॥

ऐसी हे सृष्टीची चाली । संपत्ति दुपारची साउली ।

वयेसा तरी निघोन गेली । हळुहळु ॥ २८ ॥

बाळ तारुण्य आपुलें । वृधाप्य प्रचितीस आलें ।

ऐसें जाणोन सार्थक केलें । पाहिजे कोणियेकें ॥ २९ ॥

देह जैसें केलें तैसें होतें । येत्‍न केल्यां कार्ये साधतें ।

तरी मग कष्टावें तें । काय निमित्य ॥ ३० ॥

इति श्रीदासभोधे गुरुशिष्यसंवादे

जगजीवननिरूपणनाम समास सातवा ॥