Samas 9

समास ९ - दशक १७

समास नववा : तनुचतुष्टयनिरूपण॥ श्रीराम ॥

स्थूळ सूक्ष्म कारण माहाकारण । ऐसे हे चत्वार देह जाण ।

जागृति स्वप्न सुषुप्ति पूर्ण । तुर्या जाणावी ॥ १ ॥

विश्व तैजस प्राज्ञ । प्रत्यगात्मा हे अभिमान ।

नेत्रस्थान कंठस्थान हृदयस्थान । मूर्धनी ते ॥ २ ॥

स्थूळभोग प्रविक्तभोग । आनंदभोग आनंदावभासभोग ।

ऐसे हे चत्वार भोग । चौंदेहाचे ॥ ३ ॥

अकार उकार मकार । अर्धमात्रा तो ईश्वर ।

ऐस्या मात्रा चत्वार । चौंदेहाच्या । । ४ ॥

तमोगुण रजोगुण । सत्वगुण शुद्धसत्वगुण ।

ऐसे हे चत्वार गुण । चौंदेहाचे ॥ ५ ॥

क्रियाशक्ति द्रव्याशक्ती । इछाशक्ति ज्ञानशक्ती ।

ऐशा चत्वार शक्ती । चौंदेहाच्या ॥ ६ ॥

ऐसीं हे बत्तिस तत्वें । दोहींचीं पन्नास तत्वें ।

अवघीं मिळोन ब्यासि तत्वें । अज्ञान आणी ज्ञान ॥ ७ ॥

ऐसीं हे तत्वें जाणावीं । जाणोन माइक वोळखावीं ।

आपण साक्षी निरसावीं । येणें रितीं ॥ ८ ॥

साक्षी म्हणिजे ज्ञान । ज्ञानें वोळखावें अज्ञान ।

ज्ञानाज्ञानाचें निर्शन । देहासरिसें ॥ ९ ॥

ब्रह्मांडीं देह कल्पिले । विराट हिरण्यगर्भ बोलिले ।

ते हे विवेकें निर्शले । आत्मज्ञानें ॥ १० ॥

आत्मानात्माविवेक करितां । सारासारविचार पाहतां ।

पंचभूतांची माइक वार्ता । प्रचित आली ॥ ११ ॥

अस्ति मांष त्वचा नाडी रोम । हे पांचहि पृथ्वीचे गुणधर्म ।

प्रत्यक्ष शरीरीं हें वर्म । शोधून पाहावें ॥ १२ ॥

शुक्लीत श्रोणीत लाळ मूत्र स्वेद । हे आपाचे पंचकभेद ।

तत्वें समजोन विशद । करून घावीं ॥ १३ ॥

क्षुधा त्रुषा आलस्य निद्रा मैथुन । हे पांचहि तेजाचे गुण ।

या तत्वांचें निरूपण । केलेंचि करावें ॥ १४ ॥

चळण वळण प्रासारण । निरोध आणि आकोचन ।

हें पंचहि वायोचे गुण । श्रोतीं जाणावे ॥ १५ ॥

काम क्रोध शोक मोहो भये । हा आकाशाचा परिपाये ।

हें विवरल्याविण काये । समजों जाणें ॥ १६ ॥

असो ऐसें हें स्थूळ शरीर । पंचविस तत्वांचा विस्तार ।

आतां सूक्ष्मदेहाचा विचार । बोलिजेल ॥ १७ ॥

अंतःकर्ण मन बुद्धि चित्त अहंकार । आकाशपंचकाचा विचार ।

पुढें वायो निरोत्तर । होऊन ऐका ॥ १८ ॥

व्यान समान उदान । प्राण आणी अपान ।

ऐसे हे पांचहि गुण । वायोतत्वाचे ॥ १९ ॥

श्रोत्र त्वचा चक्षु जिव्हा घ्राण । हें पांचहि तेजाचे गुण ।

आतां आप सावधान । होऊन ऐका ॥ २० ॥

वाचा पाणी पाद शिस्न गुद । हे आपाचे गुण विशद ।

आतां पृथ्वी विशद । निरोपिली ॥ २१ ॥

शब्द स्पर्श रूप रस गंध । हे पृथ्वीचे गुण विशद ।

ऐसे हे पंचवीस तत्वभेद । सूक्ष्म देहाचे ॥ २२ ॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

तनुचतुष्टयेनाम समास नववा ॥