Samas 10

समास 10 - दशक १८

समास दहावा : श्रोताअवलक्षणनिरूपण॥ श्रीराम ॥

कोणीयेका कार्याचा साक्षप । कांहीं तर्‍ही घडे विक्षेप ।

काळ साहे तें आपेंआप । होत जातें ॥ १ ॥

कार्यभाग होत चालिला । तेणें प्राणी शोक जाला ।

विचारहि सुचों लागला । दिवसेंदेवस ॥ २ ॥

कोणीयेक प्राणी जन्मासी येतो । कांहीं तर्‍ही काळ साहे होतो ।

दुःखाउपरी सुख देतो । देव कृपाळुपणें ॥ ३ ॥

अवघाचि काळ जरी सजे । तरी अवघेचि होती राजे ।

कांहीं सजे कांहीं न सजे । ऐसें आहे ॥ ४ ॥

येकलोक अथवा परलोक । साधतां कोणीयेक विवेक ।

अद्‍भूत होये स्वाभाविक । देणें ईश्वराचें ॥ ५ ॥

ऐकल्याविण कळलें । शिकल्याविण शहाणपण आलें ।

देखिलें ना ऐकिलें । भूमंडळीं ॥ ६ ॥

सकळ कांहीं ऐकतां कळे । कळतां कळतां वृत्ति निवळे ।

नेमस्त मनामधें आकळे । सारासार ॥ ७ ॥

श्रवण म्हणिजे ऐकावें । मनन म्हणिजे मनीं धरावें ।

येणें उपायें स्वभावें । त्रयलोक्य चाले ॥ ८ ॥

श्रवणाआड विक्षेप येती । नाना जिनस सांगो किती ।

सावध असतां प्रत्यय येती । सकळ कांहीं ॥ ९ ॥

श्रवणीं लोक बैसले । बोलतां बोलतां येकाग्र जाले ।

त्याउपरी जे नूतन आले । ते येकाग्र नव्हेती ॥ १० ॥

मनुष्य बाहेर हिंडोनी आलें । नाना प्रकारीचें ऐकिलें ।

उदंड गलबलूं लागलें । उगें असेना ॥ ११ ॥

प्रसंग पाहोन चालती । ऐसे लोक थोडे असती ।

श्रवणीं नाना विक्षेप होती । ते हे ऐका ॥ १२ ॥

श्रवणीं बैसले ऐकाया । अडों लागलीसें काया ।

येती कडकडां जांभया । निद्राभरें ॥ १३ ॥

बैसले सुचित करूनि मना । परी तें मनचि ऐकेना ।

मागें होतें ऐकिलें नाना । तेंचि धरुनी बैसलें ॥ १४ ॥

तत्पर केलें शरीर । परी मनामधें आणीक विचार ।

कल्पना कल्पी तो विस्तार । किती म्हणौनि सांगावा ॥ १५ ॥

जें जें कांहीं श्रवणीं पडिलें । तितुकें समजोन विवरलें ।

तरीच कांहीं सार्थक जालें । निरूपणीं ॥ १६ ॥

मन दिसतें मां धरावें । ज्याचें त्यानें आवरावें ।

आवरून विवेकें धरवें । अर्थांतरीं ॥ १७ ॥

निरूपणीं येऊन बैसला । परी तो उदंड जेऊन आला ।

बैसतांच कासाविस जाला । त्रुषाकांत ॥ १८ ॥

आधीं उदक आणविलें । घळघळां उदंड घेतलें ।

तेणें मळमळूं लागलें । उठोनी गेला ॥ १९ ॥

कर्पट ढेंकर उचक्या देती । वारा सरतां मोठी फजिती ।

क्षणक्षणा उठोनी जाती । लघुशंकेसी ॥ २० ॥

दिशेनें कासाविस केला । आवघेंचि सांडून धांविला ।

निरूपणप्रसंगीं निघोन गेला । अखंड ऐसा ॥ २१ ॥

दृष्टांती कांहीं अपूर्व आलें । अंतःकर्ण तेथेंचि राहिलें ।

कोठवरी काये वाचिलें । कांहीं कळेना ॥ २२ ॥

निरूपणीं येऊन बैसला । तो विंचुवें फणकाविला ।

कैचें निरूपण जाला । कासाविस ॥ २३ ॥

पोटामधें तिडिक उठिली । पाठीमधें करक भरली ।

चालक चिखल्या पुळी जाली । बैसवेना ॥ २४ ॥

पिसोळा चाऊन पळाला । तेणें प्राणी दुश्चीत जाला ।

कोणें नेटें गल्बला केला । तेथेंचि धावें ॥ २५ ॥

विषै लोक श्रवणीं येती । ते बायेकांकडेच पाहाती ।

चोरटे लोक चोरून जाती । पादरक्षा ॥ २६ ॥

होये नव्हे वादवेवाद । तेणें उदंड जाला खेद ।

सिव्या गाळी अप्रमाद । होतां चुकला ॥ २७ ॥

कोणी निरूपणीं बैसती । सावकस गोष्टी लाविती ।

हरिदास ते रें रें करिती । पोटासाठीं ॥ २८ ॥

बहुत जाणते मिळाले । येकापुढें येक बोले ।

लोकांचे आशये राहिले । कोण जाणे ॥ २९ ॥

माझें होये तुझें नव्हे । ऐसी अखंड जयास सवे ।

न्याये नीति सांडून धावे । अन्यायाकडे ॥ ३० ॥

आपल्या थोरपणासाठीं । अच्यावाच्या तोंड पिटी ।

न्याये नाहीं ते सेवटीं । परम अन्याई ॥ ३१ ॥

येकेकडे अभिमान उठे । दूसरेकडे उदंड पेटे ।

ऐसे श्रोते खरे खोटे । कोण जाणे ॥ ३२ ॥

म्हणोन जाणते विचक्षण । तें आधींच धरिती नेणेपण ।

मूर्ख टोणपा आपण । कांहींच नाहीं ॥ ३३ ॥

आपणाहून देव थोर । ऐसा जयास कळला विचार ।

सकळ कांहीं जगदांतर । तेहिं राखावें ॥ ३४ ॥

सभेमधें कळहो जाला । शब्द येतो जाणत्याला ।

अंतरें राखों नाहीं सिकला । कैसा योगी । ३५ ॥

वैर करितां वैरचि वाढे । आपणास दुःख भोग्णें घडे ।

म्हणोनि शाहाण्याचे कुकडे । कळों आलें ॥ ३६ ॥

अखंड आपणा सांभळिती । क्षुल्लकपण येऊं नेदिती ।

थोर लोकांस क्ष्मा शांति । अगत्य करणें ॥ ३७ ॥

अवगुणापासीं बैसला गुणी । आवगुण कळतो ततक्षणीं ।

विवेकी पुरुषाची करणी । विवेकें होते ॥ ३८ ॥

दुर्जनीं वेवदरून घेतला । बाश्कळ लोकीं घसरिला ।

विवेकापासून चेवला । विवेकी कैसा ॥ ४० ॥

न्याये परियाये उपाये । मूर्खास हें कळे काये ।

मूर्खाकरितां चिवडा होये । मज्यालसीचा ॥ ४१ ॥

मग ते शाहाणे नीट करिती । स्वयें साहोन साहविती ।

स्वयें करून करविती । लोकांकरवीं ॥ ४२ ॥

पृथ्वीमधें उदंड जन । जनामधें असती सज्जन ।

जयांकरितां समाधान । प्राणीमात्रासी ॥ ४३ ॥

तो मनोगतांचीं आंगें जाणे । मान प्रसंग समये जाणे ।

संतप्तालागीं निवऊ जाणे । नाना प्रकारें ॥ ४४ ॥

ऐसा तो जाणता लोक । समर्थ तयाचा विवेक ।

त्यचें करणें कांहिं येक । जनास कळेना ॥ ४५ ॥

बहुत जनस चलवी । नाना मंडळें हालवी ।

ऐसी हे समर्थपदवी । विवेकें होते ॥ ४६ ॥

विवेक एकांती करावा । जगदीश धारणेनें धरावा ।

लोक आपला आणी परावा । म्हणोंचि नये ॥ ४७ ॥

येकांती विवेक ठाईं पडे । येकांतीं येत्‍न सांपडे ।

येकांतीं तर्क वावडे । ब्रह्मांडगोळीं ॥ ४८ ॥

येकांती स्मरण करावें । चुकलें निधान पडे ठावें ।

अंतरात्म्यासरिसें फिरावें । कांहीं तरी ॥ ४९ ॥

जयास येकांत मानला । अवघ्या आधीं कळे त्याला ।

त्यावेगळें वडिलपणाला । ठवचि नाहीं ॥ ५० ॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

श्रोताअवलक्षणनिरूपणनाम समास दहावा ॥

॥ दशक अठरावा समाप्त ॥