Samas 5

समास 5 - दशक १८

समास पाचवा : करंटपरीक्षानिरूपण॥ श्रीराम ॥

धान्य उदंड मोजिलें । परी त्या मापें नाहीं भक्षिलें ।

विवरल्यविण तैसें जालें । प्राणीमात्रासी ॥ १ ॥

पाठ म्हणतां आवरेना । पुसतां कांहींच कळेना ।

अनुभव पाहातां अनुमाना- । मधें पडें ॥ २ ॥

शब्दरत्नें परीक्षावीं । प्रत्ययाचीं पाहोन घ्यावीं ।

येर ते अवघीं सांडावीं । येकीकडे ॥ ३ ॥

नावरूप आवघें सांडावें । मग अनुभवास मांडावें ।

सार असार येकचि करावें । हें मूर्खपण ॥ ४ ॥

लेखकें कुळ समजवावें । किंवा उगेंच वाचावें ।

येणें दृष्टांतें समजावें । कोणींतरी ॥ ५ ॥

जेथें नाहीं समजावीस । तेथें आवघी कुसमुस ।

पुसों जातां वसवस । वक्ता करी ॥ ६ ॥

नाना शब्द येकवटिले । प्रचीतीवीण उपाव केले ।

परी ते अवघेचि वेर्थ गेले । फडप्रसंगीं ॥ ७ ॥

पसेवरी वैरण घातलें । तांतडीनें जातें वोडिलें ।

तेणें पीठ बारीक आलें । हें तो घडेना ॥ ८ ॥

घांसामागें घांस घातला । आवकाश नाहीं चावायाला ।

अवघा बोकणा भरिला । पुढें कैसें ॥ ९ ॥

ऐका फडनिसीचें लक्षण । विरंग जाऊं नेदी क्षण ।

समस्तांचें अंतःकर्ण । सांभाळीत जावें ॥ १० ॥

सूक्ष्म नामें सुखें घ्यावीं । तितुकीं रूपें वोळखावीं ।

वोळखोन समजवावीं । श्रोतयांसी ॥ ११ ॥

समशा पुरतां सुखी होती । श्रोते अवघे आनंदती ।

अवघे क्षणक्षणा वंदिती । गोसावियांसी ॥ १२ ॥

समशा पुरतां वंदिती । समशा न पुरतां निंदिती ।

गोसांवी चिणचिण करिती । कोण्या हिशेबें ॥ १३ ॥

शुध सोनें पाहोन घ्यावें । कसीं लाउनी तावावें ।

श्रवणमननें जाणावें । प्रत्ययासी ॥ १४ ॥

वैद्याची प्रचित येना । वेथा परती होयेना ।

आणी रागेजावें जना । कोण्या हिशेबें ॥ १५ ॥

खोटें कोठेंचि चालेना । खोटें कोणास मानेना ।

याकारणें अनुमाना । खरें आणावें ॥ १६ ॥

लिहिणें न येतां व्यापार केला । कांहीं येक दिवस चालिला ।

पुसता सुरनीस भेटला । तेव्हां खोटें ॥ १७ ॥

सर्व आवघें हिशेबीं ठावें । प्रत्यय साक्षीनें बोलावें ।

मग सुरनीसें काये करावें । सांगाना ना ॥ १८ ॥

स्वये आपणचि गुंते । समजावीस कैसे होते ।

नेणतां कोणीयेक ते । आपदों लागती ॥ १९ ॥

बळेंविण युद्धास गेला । तो सर्वस्वें नागवला ।

शब्द ठेवावा कोणाला । कोण कैसा ॥ २० ॥

जे प्रचीतीस आलें खरें । तेंचि घ्यावें अत्यादरें ।

अनुभवेंविण जें उत्तरें । तें फलकटें जाणावीं ॥ २१ ॥

सिकऊं जातां राग चढे । परंतु पुढें आदळ घडे ।

खोटा निश्चय तात्काळ उडे । लोकामधें ॥ २२ ॥

खरें सांडुनी खोटें घेणें । भकाधेस काये उणें ।

त्रिभुवनीं नारायणे । न्याय केला ॥ २३ ॥

तो न्याय सांडितां सेवटीं । अवघें जगचि लागे पाठीं ।

जनीं भंडभांडों हिंपुटीं । किती व्हावें ॥ २४ ॥

अन्यायें बहुतांस पुरवलें । हें देखिलें ना ऐकिलें ।

वेडें उगेंचि भरीं भरलें । असत्याचे ॥ २५ ॥

असत्य म्हणिजे तेंचि पाप । सत्य जाणावें स्वरूप ।

दोहींमधें साक्षप । कोणाचा करावा ॥ २६ ॥

मायेमधें बोलणें चालणें साचें । माया नस्तां बोलणें कैंचें ।

याकारणें निशब्दाचें । मूळ शोधावें ॥ २७ ॥

वच्यांश जाणोनि सांडावा । लक्ष्यांश विवरोन घ्यावा ।

याकारणें निशब्द मुळाचा गोवा । आढळेना ॥ २८ ॥

अष्टधा प्रकृती पूर्वपक्ष । सांडून अलक्षीं लावावें लक्ष ।

मननसीळ परम दक्ष । तोचि जाणे ॥ २९ ॥

नाना भूस आणि कण । येकचि म्हणणें अप्रमाण ।

रस चोवडिया कोण । शाहाणा सेवी ॥ ३० ॥

पिंडीं नित्यानित्य विवेक । ब्रह्मांडीं सारासार अनेक ।

सकळ शोधूनियां येक । सार घ्यावें ॥ ३१ ॥

मायेकरितां कोणीयेक । अन्वय आणि वीतरेक ।

ते माया नस्तां विवेक । कैसा करावा ॥ ३२ ॥

तत्वें तत्व शोधावें । माहांवाकीं प्रवेशावें ।

आत्मनिवेदनें पावावें । समाधान ॥ ३३ ॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

करंटपरीक्षानिरूपणनाम समास पांचवा ॥