Samas 4

समास 4 - दशक १९

समास चौथा : सदेवलक्षणनिरूपण॥ श्रीराम ॥

मागां बोलिले करंटलक्षण । तें विवेकें सांडावें संपूर्ण ।

आतां ऐका सदेवलक्षण । परम सौख्यदायेक ॥ १ ॥

उपजतगुण शरीरीं । परोपकारी नानापरी ।

आवडे सर्वांचे अंतरीं । सर्वकाळ ॥ २ ॥

सुंदर अक्षर लेहो जाणे । चपळ शुद्ध वाचूं जाणे ।

अर्थांतर सांगों जाणे । सकळ कांहीं ॥ ३ ॥

कोणाचें मनोगत तोडिना । भल्यांची संगती सोडिना ।

सदेवलक्षण अनुमाना । आणून ठेवी ॥ ४ ॥

तो सकळ जनासी व्हावा । जेथें तेथें नित्य नवा ।

मूर्खपणें अनुमानगोवा । कांहींच नाहीं ॥ ५ ॥

नाना उत्तम गुण सत्पात्र । तेचि मनुष्य जगमित्र ।

प्रगट कीर्ती स्वतंत्र । पराधेन नाहीं ॥ ६ ॥

राखे सकळांचें अंतर । उदंड करी पाठांतर ।

नेमस्तपणाचा विसर । पडणार नाहीं ॥ ७

नम्रपणें पुसों जाणे । नेमस्त अर्थ सांगों जाणे ।

बोलाऐसें वर्तों जाणे । उत्तम क्रिया ॥ ८ ॥

तो मानला बहुतांसी । कोणी बोलों न शके त्यासी ।

धगधगीत पुण्यरासी । माहांपुरुष ॥ ९ ॥

तो परोपकार करितांचि गेला । पाहिजे तो ज्याला त्याला ।

मग काय उणें तयाला । भूमंडळीं ॥ १० ॥

बहुत जन वास पाहे । वेळेसी तत्काळ उभा राहे ।

उणें कोणाचें न साहे । तया पुरुषासी ॥ ११ ॥

चौदा विद्या चौसष्टी कळा । जाणे संगीत गायेनकळा ।

आत्मविद्येचा जिव्हाळा । उदंड तेथें ॥ १२ ॥

सकळांसी नम्र बोलणें । मनोगत राखोन चालणें ।

अखंड कोणीयेकाचे उणें । पडोंचि नेदी ॥ १३ ॥

न्याय नीति भजन मर्याद । काळ सार्थक करी सदा ।

दरिद्रपणाची आपदा । तेथें कैची ॥ १४ ॥

उत्तम गुणें श्रृंघारला । तो बहुतांमधें शोभला ।

प्रगट प्रतापें उगवला । मार्तंड जैसा ॥ १५ ॥

जाणता पुरुष असेल जेथें । कळहो कैचा उठेल तेथें ।

उत्तम गुणाविषीं रितें । तें प्राणी करंटे ॥ १६ ॥

प्रपंची जाणे राजकारण । परमार्थीं साकल्य विवरण ।

सर्वांमधें उत्तम गुण । त्याचा भोक्ता ॥ १७ ॥

मागें येक पुढें येक । ऐसा कदापी नाहीं दंडक ।

सर्वत्रांसीं अलोलिक । तया पुरुषाची ॥ १८ ॥

अंतरासी लागेल ढका । ऐसी वर्तणूक करूं नका ।

जेथें तेथें विवेका । प्रगट करी ॥ १९ ॥

कर्मविधी उपासनाविधी । ज्ञानविधी वैराग्यविधी ।

विशाळ ज्ञात्रुत्वाची बुद्धी । चळेल कैसी ॥ २० ॥

पाहातां अवघे उत्तम गुण । तयास वाईट म्हणेल कोण ।

जैसा आत्मा संपूर्ण । सर्वां घटीं ॥ २१ ॥

आपल्या कार्यास तत्पर । लोक असती लाहानथोर ।

तैसाचि करी परोपकार । मनापासुनी ॥ २२ ॥

दुसर्‍याच्या दुःखें दुखवे । दुसयाच्या सुखें सुखावे ।

आवघेचि सुखी असावे । ऐसी वासना ॥ २३ ॥

उदंड मुलें नानापरी । वडिलांचें मन अवघ्यांवरी ।

तैसी अवघ्यांची चिंता करी । माहांपुरुष ॥ २४ ॥

जयास कोणाचें सोसेना । तयाची निःकांचन वासना ।

धीकारिल्या धीकारेना । तोचि महापुरुष ॥ २५ ॥

मिथ्या शरीर निंदलें । तरी याचें काये गेलें ।

ज्ञात्यासी आणि जिंतिलें । देहेबुद्धीनें ॥ २६ ॥

हें अवघें अवलक्षण । ज्ञाता देहीं विलक्षण ।

कांहीं र्‍ही उत्तम गुण । जनीं दाखवावे ॥ २७ ॥

उत्तम गुणास मनुष्य वेधे । वाईट गुणासी प्राणी खेदे ।

तीक्षण बुद्धि लोक साधें । काये जाणती ॥ २८ ॥

लोकीं अत्यंत क्षमा करिती । आलियां लोकांचे प्रचिती ।

मग ते लोक पाठी राखती । नाना प्रकारीं ॥ २९ ॥

बहुतांसी वाटे मी थोर । सर्वमान्य पाहिजे विचार ।

धीर उदार गंभीर । माहांपुरुष ॥ ३० ॥

जितुके कांहीं उत्तम गुण । तें समर्थाचें लक्षण ।

अवगुण तें करंटलक्षण । सहजचि जालें ॥ ३१ ॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

सदेवलक्षणनिरूपणनाम समास चौथा ॥