Samas 1

समास १ - दशक २

॥ श्रीमत् दासबोध ॥ ॥ दशक दुसरा : मूर्खलक्षणाचा ॥ १ ॥ समास पहिला : मूर्खलक्षण

॥ श्रीराम ॥

ॐ नमोजि गजानना । येकदंता त्रिनयना । कृपादृष्टि भक्तजना अवलोकावें ॥ १ ॥

तुज नमूं वेदमाते । श्रीशारदे ब्रह्मसुते । अंतरी वसे कृपावंते । स्फूर्तिरूपें ॥ २ ॥

वंदून सद्गुरुचरण । करून रघुनाथस्मरण । त्यागार्थ मूर्खलक्षण । बोलिजेल ॥ ३ ॥

येक मूर्ख येक पढतमूर्ख । उभय लक्षणीं कौतुक । श्रोतीं सादर विवेक । केला पाहिजे ॥ ४ ॥

पढतमूर्खाचें लक्षण । पुढिले समासीं निरूपण । साअवध होऊनि विचक्षण । परिसोत पुढें ॥ ५ ॥

आतां प्रस्तुत विचार । लक्षणें सांगतां अपार । परि कांहीं येक तत्पर । होऊन ऐका ॥ ६ ॥

जे प्रपंचिक जन । जयांस नाहीं आत्मज्ञान । जे केवळ अज्ञान । त्यांचीं लक्षणें ॥ ७ ॥

जन्मला जयांचे उदरीं । तयासि जो विरोध करी । सखी मनिली अंतुरी । तो येक मूर्ख ॥ ८ ॥

सांडून सर्वही गोत । स्त्रीआधेन जीवित । सांगे अंतरींची मात । तो येक मूर्ख ॥ ९ ॥

परस्त्रीसीं प्रेमा धरी । श्वशुरगृही वास करी । कुळेंविण कन्या वरी । तो येक मूर्ख ॥ १० ॥

समर्थावरी अहंता । अंतरीं मानी समता । सामर्थ्येंविण करी सत्ता । तो येक मूर्ख ॥ ११ ॥

आपली आपण करी स्तुती । स्वदेशीं भोगी विपत्ति । सांगे वडिलांची कीर्ती । तो येक मूर्ख ॥ १२ ॥

अकारण हास्य करी । विवेक सांगतां न धरी । जो बहुतांचा वैरी । तो येक मूर्ख ॥ १३ ॥

आपुलीं धरूनियां दुरी । पराव्यासीं करी मीत्री । परन्यून बोले रात्रीं । तो येक मूर्ख ॥ १४ ॥

बहुत जागते जन । तयांमध्यें करी शयन । परस्थळीं बहु भोजन । करी, तो येक मूर्ख ॥ १५ ॥

मान अथवा अपमान । स्वयें करी परिच्छिन्न । सप्त वेसनीं जयाचें मन । तो येक मूर्ख ॥ १६ ॥

धरून परावी आस । प्रेत्न सांडी सावकास । निसुगाईचा संतोष । मानी, तो येक मूर्ख ॥ १७ ॥

घरीं विवेक उमजे । आणि सभेमध्यें लाजे । शब्द बोलतां निर्बुजे । तो येक मूर्ख ॥ १८ ॥

आपणाहून जो श्रेष्ठ । तयासीं अत्यंत निकट । सिकवेणेचा मानी वीट । तो येक मूर्ख ॥ १९ ॥

नायेके त्यांसी सिकवी । वडिलांसी जाणीव दावी । जो आरजास गोवी । तो येक मूर्ख ॥ २० ॥

येकायेकीं येकसरा । जाला विषईं निलाजिरा । मर्यादा सांडून सैरा । वर्ते, तो येक मूर्ख ॥ २१ ॥

औषध न घे असोन वेथा । पथ्य न करी सर्वथा । न मिळे आलिया पदार्था । तो येक मूर्ख ॥ २२ ।

संगेंविण विदेश करी । वोळखीविण संग धरी । उडी घाली माहापुरीं । तो येक मूर्ख ॥ २३ ॥

आपणास जेथें मान । तेथें अखंड करी गमन । रक्षूं नेणे मानाभिमान । तो येक मूर्ख ॥ २४ ॥

सेवक जाला लक्ष्मीवंत । तयाचा होय अंकित । सर्वकाळ दुश्चित्त । तो येक मूर्ख ॥ २५ ॥

विचार न करितां कारण । दंड करी अपराधेंविण । स्वल्पासाठीं जो कृपण । तो येक मूर्ख ॥ २६ ॥

देवलंड पितृलंड । शक्तिवीण करी तोड । ज्याचे मुखीं भंडउशभंड । तो येक मूर्ख ॥ २७ ॥

घरीच्यावरी खाय दाढा । बाहेरी दीन बापुडा । ऐसा जो कां वेड मूढा । तो येक मूर्ख ॥ २८ ॥

नीच यातीसीं सांगात । परांगनेसीं येकांत । मार्गें जाय खात खात । तो येक मूर्ख ॥ २९ ॥

स्वयें नेणे परोपकार । उपकाराचा अनोपकार । करी थोडें बोले फार । तो येक मूर्ख ॥ ३० ॥

तपीळ खादाड आळसी । कुश्चीळ कुटीळ मानसीं । धारीष्ट नाहीं जयापासीं । तो येक मूर्ख ॥ ३१ ॥

विद्या वैभव ना धन । पुरुषार्थ सामर्थ्य ना मान । कोरडाच वाहे अभिमान । तो येक मूर्ख ॥ ३२ ॥

लंडी लटिका लाबाड । कुकर्मी कुटीळ निचाड । निद्रा जयाची वाड । तो येक मूर्ख ॥ ३३ ॥

उंचीं जाऊन वस्त्र नेसे । चौबारां बाहेरी बैसे । सर्वकाळ नग्न दिसे । तो येक मूर्ख ॥ ३४ ॥

दंत चक्षु आणी घ्राण । पाणी वसन आणी चरण । सर्वकाळ जयाचे मळिण । तो येक मूर्ख ॥ ३५ ॥

वैधृति आणी वितिपात । नाना कुमुहूर्तें जात । अपशकुनें करी घात । तो येक मूर्ख ॥ ३६ ॥

क्रोधें अपमानें कुबुद्धि । आपणास आपण वधी । जयास नाहीं दृढ बुद्धि । तो येक मूर्ख ॥ ३७ ॥

जिवलगांस परम खेदी । सुखाचा शब्द तोहि नेदी । नीच जनास वंदी । तो येक मूर्ख ॥ ३८ ॥

आपणास राखे परोपरी । शरणागतांस अव्हेरी । लक्ष्मीचा भरवसा धरी । तो येक मूर्ख ॥ ३९ ॥

पुत्र कळत्र आणी दारा । इतुकाचि मानुनियां थारा । विसरोन गेला ईश्वरा । तो येक मूर्ख ॥ ४० ॥

जैसें जैसें करावें । तैसें तैसें पावाअवें । हे जयास नेणवे । तो येक मूर्ख ॥ ४१ ॥

पुरुषाचेनि अष्टगुणें । स्त्रियांस ईश्वरी देणें । ऐशा केल्या बहुत जेणें । तो येक मूर्ख ॥ ४२ ॥

दुर्जनाचेनि बोलें । मर्यादा सांडून चाले । दिवसा झांकिले डोळे । तो येक मूर्ख ॥ ४३ ॥

देवद्रोही गुरुद्रोही । मातृद्रोही पितृद्रोही । ब्रह्मद्रोही स्वामीद्रोही । तो येक मूर्ख ॥ ४४ ॥

परपीडेचें मानी सुख । पससंतोषाचें मानी दुःख । गेले वस्तूचा करी शोक । तो येक मूर्ख ॥ ४५ ॥

आदरेंविण बोलणें । न पुसतां साअक्ष देणें । निंद्य वस्तु आंगिकारणें । तो येक मूर्ख ॥ ४६ ॥

तुक तोडून बोले । मार्ग सांडून चाले । कुकर्मी मित्र केले । तो येक मूर्ख ॥ ४७ ॥

पत्य राखों नेणें कदा । विनोद करी सर्वदा । हासतां खिजे पेटे द्वंदा । तो येक मूर्ख ॥ ४८ ॥

होड घाली अवघड । काजेंविण करी बडबड । बोलोंचि नेणे मुखजड । तो येक मूर्ख ॥ ४९ ॥

वस्त्र शास्त्र दोनी नसे । उंचे स्थळीं जाऊन बैसे । जो गोत्रजांस विश्वासे । तो येक मूर्ख ॥ ५० ॥

तश्करासी वोळखी सांगे । देखिली वस्तु तेचि मागे । आपलें आन्हीत करी रागें । तो येक मूर्ख ॥ ५१ ॥

हीन जनासीं बरोबरी । बोल बोले सरोत्तरीं । वामहस्तें प्राशन करी । तो येक मूर्ख ॥ ५२ ॥

समर्थासीं मत्सर धरी । अलभ्य वस्तूचा हेवा करी । घरीचा घरीं करी चोरी । तो येक मूर्ख ॥ ५३ ॥

सांडूनियां जगदीशा । मनुष्याचा मानी भर्वसा । सार्थकेंविण वेंची वयसा । तो येक मूर्ख ॥ ५४ ॥

संसारदुःखाचेनि गुणें । देवास गाळी देणें । मैत्राचें बोले उणें । तो येक मूर्ख ॥ ५५ ॥

अल्प अन्याय क्ष्मा न करी । सर्वकाळ धारकीं धरी । जो विस्वासघात करी । तो येक मूर्ख ॥ ५६ ॥

समर्थाचे मनींचे तुटे । जयाचेनि सभा विटे । क्षणा बरा क्षणा पालटे । तो येक मूर्ख ॥ ५७ ॥

बहुतां दिवसांचे सेवक । त्यागून ठेवी आणिक । ज्याची सभा निर्नायेक । तो येक मूर्ख ॥ ५८ ॥

अनीतीनें द्रव्य जोडी । धर्म नीति न्याय सोडी । संगतीचें मनुष्य तोडी । तो येक मूर्ख ॥ ५९ ॥

घरीं असोन सुंदरी । जो सदांचा परद्वारी । बहुतांचे उच्छिष्ट अंगीकारी । तो येक मूर्ख ॥ ६० ॥

आपुलें अर्थ दुसयापासीं । आणी दुसयाचें अभिळासी । पर्वत करी हीनासी । तो येक मूर्ख ॥ ६१ ॥

अतिताचा अंत पाहे । कुग्रामामधें राहे । सर्वकाळ चिंता वाहे । तो येक मूर्ख ॥ ६२ ॥

दोघे बोलत असती जेथें । तिसरा जाऊन बैसे तेथें । डोई खाजवी दोहीं हातें । तो येक मूर्ख ॥ ६३ ॥

उदकामधें सांडी गुरळी । पायें पायें कांडोळी । सेवा करी हीन कुळीं । तो येक मूर्ख ॥ ६४ ॥

स्त्री बाळका सलगी देणें । पिशाच्या सन्निध बैसणें । मर्यादेविण पाळी सुणें । तो येक मूर्ख ॥ ६५ ॥

परस्त्रीसीं कळह करी । मुकी वस्तु निघातें मारी । मूर्खाची संगती धरी । तो येक मूर्ख ॥ ६६ ॥

कळह पाहात उभा राहे । तोडविना कौतुक पाहे । खरें अस्ता खोटें साहे । तो येक मूर्ख ॥ ६७ ॥

लक्ष्मी आलियावरी । जो मागील वोळखी न धरी । देवीं ब्राह्मणीं सत्ता करी । तो येक मूर्ख ॥ ६८ ॥

आपलें काज होये तंवरी । बहुसाल नम्रता धरी । पुढीलांचें कार्य न करी । तो येक मूर्ख ॥ ६९ ॥

अक्षरें गाळून वाची । कां तें घाली पदरिचीं । नीघा न करी पुस्तकाची । तो येक मूर्ख ॥ ७० ॥

आपण वाचीना कधीं । कोणास वाचावया नेदी । बांधोन ठेवी बंदीं । तो येक मूर्ख ॥ ७१ ॥

ऐसीं हें मूर्खलक्षणें । श्रवणें चातुर्य बाणे । चीत्त देउनियां शहाणे । ऐकती सदा ॥ ७२ ॥

लक्षणें अपार असती । परी कांहीं येक येथामती । त्यागार्थ बोलिलें श्रोतीं । क्ष्मा केलें पाहिजे ॥ ७३ ॥

उत्तम लक्षणें घ्यावीं । मूर्खलक्षणें त्यागावीं । पुढिले समासी आघवीं । निरोपिलीं ॥ ७४ ॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे मूर्खलक्षणनाम समास पहिला ॥ १ ॥