Samas 5

समास 5 - दशक २

समास पाचवा : रजोगुणलक्षण॥ श्रीराम ॥

मुळीं देह त्रिगुणाचा । सत्त्वरजतमाचा ।

त्यामध्यें सत्त्वाचा । उत्तम गुण ॥ १ ॥

सत्वगुणें भगवद्भवक्ती । रजोगुणें पुनरावृत्ती ।

तमोगुणें अधोगती । पावति प्राणी ॥ २ ॥

श्लोक ॥ ऊर्ध्वं गच्छन्ति सत्त्वस्था मध्ये तिष्ठन्ति राजसाः ।

जघन्यगुणवृत्तिस्था अधो गच्छन्ति तामसाः ॥

त्यांतहि शुद्ध आणी सबळ । तेहि बोलिजेति सकळ ।

शुद्ध तेंचि जें निर्मळ । सबळ बाधक जाणावें ॥ ३ ॥

शुद्धसबळाचें लक्षण । सावध परिसा विचक्षण ।

शुद्ध तो परमार्थी जाण । सबळ तो संसारिक ॥ ४ ॥

तयां संसारिकांची स्थिती । देहीं त्रिगुण वर्तती ।

येक येतां दोनी जाती । निघोनियां ॥ ५ ॥

रज तम आणी सत्व । येणेंचि चाले जीवित्व ।

रजोगुणाचें कर्तृत्व । दाखऊं आता ॥ ६ ॥

रजोगुण येतां शरिरीं । वर्तणुक कैसी करी ।

सावध हो‍ऊनी चतुरीं । परिसावें ॥ ७ ॥

माझें घर माझा संसार । देव कैंचा आणिला थोर ।

ऐसा करी जो निर्धार । तो रजोगुण ॥ ८ ॥

माता पिता आणी कांता । पुत्र सुना आणी दुहिता ।

इतुकियांची वाहे चिंता । तो रजोगोण ॥ ९ ॥

बरें खावें बरें जेवावें । बरें ल्यावें बरें नेसावें ।

दुसर्याचें अभिळाषावें । तो रजोगोण ॥ १० ॥

कैंचा धर्म कैंचें दान । कैंचा जप कैंचें ध्यान ।

विचारीना पापपुण्य । तो रजोगुण ॥ ११ ॥

नेणे तीर्थ नेणे व्रत । नेणे अतीत अभ्यागत ।

अनाचारीं मनोगत । तो रजोगोण ॥ १२ ॥

धनधान्याचे संचित । मन होये द्रव्यासक्त ।

अत्यंत कृपण जीवित्व । तो रजोगोण ॥ १३ ॥

मी तरुण मी सुंदर । मी बलाढ्य मी चतुर ।

मी सकळांमध्ये थोर- । म्हणे, तो रजोगुण ॥ १४ ॥

माझा देश माझा गांव । माझा वाडा माझा ठाव ।

ऐसी मनीं धरी हांव । तो रजोगोण ॥ १५ ॥

दुसर्या चें सर्व जावें । माझेचेंचि बरें असावें ।

ऐसें आठवे स्वभावें । तो रजोगोण ॥ १६ ॥

कपट आणी मत्सर । उठे देहीं तिरस्कार ।

अथवा कामाचा विकार । तो रजोगोण ॥ १७ ॥

बाळकावरी ममताअ । प्रीतीनें आवडे कांता ।

लोभ वाटे समस्तां । तो रजोगोण ॥ १८ ॥

जिवलगांची खंती । जेणें काळें वाटे चित्तीं ।

तेणें काळें सीघ्रगती । रजोगुण आला ॥ १९ ॥

संसाराचे बहुत कष्ट । कैसा हो‍ईल सेवट ।

मनास आठवे संकट । तो रजोगोण ॥ २० ॥

कां मागें जें जें भोगिलें । तें तें मनीं आठवलें ।

दुःख अत्यंत वाटलें । तो रजोगोण ॥ २१ ॥

वैभव देखोनि दृष्टी । आवडी उपजली पोटीं ।

आशागुणें हिंपुटी- । करी, तो रजोगुण ॥ २२ ॥

जें जें दृष्टी पडिलें । तें तें मनें मागितलें ।

लभ्य नस्तां दुःख जालें । तो रजोगोण ॥ २३ ॥

विनोदार्थीं भरे मन । शृंघारिक करी गायेन ।

राग रंग तान मान । तो रजोगोण ॥ २४ ॥

टवाळी ढवाळी निंदा । सांगणें घडे वेवादा ।

हास्य विनोद करी सर्वदा । तो रजोगोण ॥ २५ ॥

आळस उठे प्रबळ । कर्मणुकेचा नाना खेळ ।

कां उपभोगाचे गोंधळ । तो रजोगोण ॥ २६ ॥

कळावंत बहुरूपी । नटावलोकी साक्षेपी ।

नाना खेळी दान अर्पी । तो रजोगोण ॥ २७ ॥

उन्मत्त द्रव्यापरी अति प्रीती । ग्रामज्य आठवे चित्तीं ।

आवडे नीचाची संगती । तो रजोगुण ॥ २८ ॥

तश्करविद्या जीवीं उठे । परन्यून बोलावें वाटे ।

नित्यनेमास मन विटे । तो रजोगुण ॥ २९ ॥

देवकारणीं लाजाळु । उदरालागीं कष्टाळु ।

प्रपंची जो स्नेहाळु । तो रजोगुण ॥ ३० ॥

गोडग्रासीं आळकेपण । अत्यादरें पिंडपोषण ।

रजोगुणें उपोषण । केलें न वचे ॥ ३१ ॥

शृंगारिक तें आवडे । भक्ती वैराग्य नावडे ।

कळालाघवीं पवाडे । तो रजोगुण ॥ ३२ ॥

नेणोनियां परमात्मा । सकळ पदार्थी प्रेमा ।

बळात्कारें घाली जन्मा । तो रजोगुण ॥ ३३ ॥

असो ऐसा रजोगुण । लोभें दावी जन्ममरण ।

प्रपंची तो सबळ जाण । दारुण दुःख भोगवी ॥ ३४ ॥

आतां रजोगुण हा सुटेना । संसारिक हें तुटेना ।

प्रपंचीं गुंतली वासना । यास उपाय कोण ॥ ३५ ॥

उपाये येक भगवद्भवक्ती । जरी ठाकेना विरक्ती ।

तरी येथानुशक्ती । भजन करावें ॥ ३६ ॥

काया वाचा आणी मनें । पत्रें पुष्पें फळें जीवनें ।

ईश्वरीं अर्पूनियां मनें । सार्थक करावें ॥ ३७ ॥

येथानुशक्ती दानपुण्य । परी भगवंतीं अनन्य ।

सुखदुःखें परी चिंतन । देवाचेंचि करावें ॥ ३८ ॥

आदि‍अंती येक देव । मध्येंचि लाविली माव ।

म्हणोनियां पूर्ण भाव । भगवंतीं असावा ॥ ३९ ॥

ऐसा सबळ रजोगुण । संक्षेपें केलें कथन ।

आतां शुद्ध तो तूं जाण । परमार्थिक ॥ ४० ॥

त्याचे वोळखीचें चिन्ह । सत्वगुणीं असे जाण ।

तो रजोगुण परिपूर्ण । भजनमूळ ॥ ४१ ॥

ऐसा रजोगुण बोलिला । श्रोतीं मनें अनुमानिला ।

आतां पुढें परिसिला । पाहिजे तमोगुण ॥ ४२ ॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

रजोगुणलक्षणनाम समास पांचवा ॥ ५ ॥