Samas 6

समास 6 - दशक २

समास सहावा : तमोगुणलक्षण॥ श्रीराम ॥

मागां बोलिला रजोगुण । क्रियेसहित लक्षण ।

आतां ऐका तमोगुण । तोहि सांगिजेल ॥ १ ॥

संसारीं दुःखसंमंध । प्राप्त होतां उठे खेद ।

कां अद्भुुत आला क्रोध । तो तमोगुण ॥ २ ॥

शेरीरीं क्रोध भरतां । नोळखे माता पिता ।

बंधु बहिण कांता । ताडी, तो तमोगुण ॥ ३ ॥

दुसर्यामचा प्राण घ्यावा । आपला आपण स्वयें द्यावा ।

विसरवी जीवभावा । तो तमोगुण ॥ ४ ॥

भरलें क्रोधाचें काविरें । पिश्याच्यापरी वावरे ।

नाना उपायें नावरे । तो तमोगुण ॥ ५ ॥

आपला आपण शस्त्रपात । पराचा करी घात ।

ऐसा समय वर्तत । तो तमोगुण ॥ ६ ॥

डोळा युध्यचि पाहवें । रण पडिलें तेथें जावें ।

ऐसें घेतलें जीवें । तो तमोगुण ॥ ७ ॥

अखंड भ्रांती पडे । केला निश्चय विघडे ।

अत्यंत निद्रा आवडे । तो तमोगुण ॥ ८ ॥

क्षुधा जयाची वाड । नेणे कडु अथवा गोड ।

अत्यंत जो कां मूढ । तो तमोगुण ॥ ९ ॥

प्रीतिपात्र गेलें मरणें । तयालागीं जीव देणें ।

स्वयें आत्महत्या करणें । तो तमोगुण ॥ १० ॥

किडा मुंगी आणी स्वापद । यांचा करूं आवडे वध ।

अत्यंत जो कृपामंद । तो तमोगुण ॥ ११ ॥

स्त्रीहत्या बाळहत्या । द्रव्यालागीं ब्रह्मत्या ।

करूं आवडे गोहत्या । तो तमोगुण ॥ १२ ॥

विसळाचेनि नेटें । वीष घ्यावेंसें वाटे ।

परवध मनीं उठे । तो तमोगुण ॥ १३

॥

अंतरीं धरूनि कपट । पराचें करी तळपट ।

सदा मस्त सदा उद्धट । तो तमोगुण ॥ १४ ॥

कळह व्हावा ऐसें वाटे । झोंबी घ्यावी ऐसें उठे ।

अन्तरी द्वेष प्रगटे । तो तमोगुण ॥ १५ ॥

युध्य देखावें ऐकावें । स्वयें युध्यचि करावें ।

मारावें कीं मरावें । तो तमोगुण ॥ १६ ॥

मत्सरें भक्ति मोडावी । देवाळयें विघडावीं ।

फळतीं झाडें तोडावीं । तो तमोगुण ॥ १७ ॥

सत्कर्में ते नावडती । नाना दोष ते आवडती ।

पापभय नाहीं चित्ती । तो तमोगुण ॥ १८ ॥

ब्रह्मवृत्तीचा उछेद । जीवमात्रास देणें खेद ।

करूं आवडे अप्रमाद । तो तमोगुण ॥ १९ ॥

आग्नप्रळये शस्त्रप्रळये । भूतप्रळये वीषप्रळये ।

मत्सरें करीं जीवक्षये । तो तमोगुण ॥ २० ॥

परपीडेचा संतोष । निष्ठुरपणाचा हव्यास ।

संसाराचा नये त्रास । तो तमोगुण ॥ २१ ॥

भांडण लाऊन द्यावें । स्वयें कौतुक पाहावें ।

कुबुद्धि घेतली जीवें । तो तमोगुण ॥ २२ ॥

प्राप्त जालियां संपत्ती । जीवांस करी यातायाती ।

कळवळा नये चित्तीं । तो तमोगुण ॥ २३ ॥

नावडे भक्ति नावडे भाव । नावडे तीर्थ नावडे देव ।

वेदशास्त्र नलगे सर्व । तो तमोगुण ॥ २४ ॥

स्नानसंध्या नेम नसे । स्वधर्मीं भ्रष्टला दिसे ।

अकर्तव्य करीतसे । तो तमोगुण ॥ २५ ॥

जेष्ठ बंधु बाप माये । त्यांचीं वचनें न साहे ।

सीघ्रकोपी निघोन जाये । तो तमोगुण ॥ २६ ॥

उगेंचि खावें उगेंचि असावें । स्तब्ध हो‍ऊन बैसावें ।

कांहींच स्मरेना स्वभावें । तो तमोगुण ॥ २७ ॥

चेटकविद्येचा अभ्यास । शस्त्रविद्येचा हव्यास ।

मल्लविद्या व्हावी ज्यास । तो तमोगुण ॥ २८ ॥

केले गळाचे नवस । रडिबेडीचे सायास ।

काष्ठयंत्र छेदी जिव्हेस । तो तमोगुण ॥ २९ ॥

मस्तकीं भदें जाळावें । पोतें आंग हुरपळावें ।

स्वयें शस्त्र टोचून घ्यावें । तो तमोगुण ॥ ३० ॥

देवास सिर वाहावें । कां तें आंग समर्पावें ।

पडणीवरून घालून घ्यावे । तो तमोगुण ॥ ३१ ॥

निग्रह करून धरणें । कां तें टांगून घेणें ।

देवद्वारीं जीव देणें । तो तमोगुण ॥ ३२ ॥

निराहार उपोषण । पंचाग्नी धूम्रपान ।

आपणास घ्यावें पुरून । तो तमोगुण ॥ ३३ ॥

सकाम जें का अनुष्ठान । कां तें वायोनिरोधन ।

अथवा राहावें पडोन । तो तमोगुण ॥ ३४ ॥

नखें केश वाढवावे । हस्तचि वर्ते करावे ।

अथवा वाग्सुंन्य व्हावें । तो तमोगुण ॥ ३५ ॥

नाना निग्रहें पिडावें । देहदुःखें चर्फडावें ।

क्रोधें देवांस फोडावें । तो तमोगुण ॥ ३६ ॥

देवाची जो निंदा करी । तो आशाबद्धि अघोरी ।

जो संतसंग न धरी । तो तमोगुण ॥ ३७ ॥

ऐसा हा तमोगुण । सांगतां जो असाधारण ।

परी त्यागार्थ निरूपण । कांहीं येक ॥ ३८ ॥

ऐसें वर्ते तो तमोगुण । परी हा पतनास कारण ।

मोक्षप्राप्तीचें लक्षण । नव्हे येणें ॥ ३९ ॥

केल्या कर्माचें फळ । प्राप्त हो‍ईल सकळ ।

जन्म दुःखाचें मूळ । तुटेना कीं ॥ ४० ॥

व्हावया जन्माचें खंडण । पाहिजे तो सत्वगुण ।

तेंचि असे निरुपण । पुढिले समासीं ॥ ४१ ॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

तमोगुणलक्षणनाम समास सहावा ॥ ६ ॥