Samas 1

समास 1 - दशक २०

समास पहिला : पूर्णापूर्णनिरूपण

॥ श्रीराम ॥

प्राणीव्यापक मन व्यापक । पृथ्वी व्यापक तेज व्यापक ।

वायो आकाश त्रिगुण व्यापक । अंतरात्मा मूळमाया ॥ १ ॥

निर्गुण ब्रह्म तें व्यापक । ऐसें अवघेंच व्यापक ।

तरी हें सगट किं काये येक । भेद आहे ॥ २ ॥

आत्मा आणि निरंजन । येणेंहि वाटतो अनुमान ।

आत्मा सगुण किं निर्गुण । आणि निरंजन ॥ ३ ॥

श्रोता संदेहीं पदिला । तेणें संदेह वाढला ।

अनुमान धरून बैसला । कोण तो कैसा ॥ ४ ॥

ऐका पहिली आशंका । अवघा गल्बला करूं नका ।

प्रगट करून विवेका । प्रत्यये पाहावा ॥ ५ ॥

शरीपाडें सामर्थ्यपाडें । प्राणी व्याप करी निवाडें ।

परी पाहतां मनायेवढें । चपळ नाहीं ॥ ६ ॥

चपळपण येकदेसी । पूर्ण व्यापकता नव्हे त्यासी ।

पाहातां पृथ्वीच्या व्यापासी । सीमा आहे ॥ ७ ॥

तैसेंचि आप आणि तेज । अपूर्ण दिसती सहज ।

वायो चपळ समज । येकदेसी ॥ ८ ॥

गगन आणि निरंजन । तें पूर्ण व्यापक सघन ।

कोणीयेक अनुमान । तेथें असेचिना ॥ ९ ॥

त्रिगुण गुणक्षोभिणी माया । माईक जाईल विलया ।

अपूर्ण येकदेसी तया । पूर्ण व्यापकता न घडे ॥ १० ॥

आत्मा आणि निरंजन । हें दोहिकडे नामाभिधान ।

अर्थान्वये समजोन । बोलणें करावें ॥ ११ ॥

आत्मा मन अत्यंत चपळ । तरी हें व्यापक नव्हेचि केवळ ।

सुचित अंतःकर्ण निवळ । करून पाहावें ॥ १२ ॥

अंतराळीं पाहातां पाताळी नाहीं । पाताळीं पाहातां अंतराळीं नाहीं ।

पूर्णपणें वसत नाहीं । चहुंकडे ॥ १३ ॥

पुढें पाहातां मागें नाहीं । मागें पाहातां पुढें नाहीं ।

वाम सव्य व्याप नाहीं । दशदिशा ॥ १४ ॥

चहुंकडे निशाणें मांडावीं । येकसरीं कैसीं सिवावीं ।

याकारणें समजोन उगवी । प्रत्ययें आपणासी ॥ १५ ॥

सूर्य आला प्रतिबिंबला । हाहि दृष्टांत न घडे वस्तुला ।

वस्तुरूप निर्गुणाला । म्हणिजेत आहे ॥ १६ ॥

घटाकाश मठकाश । हाहि दृष्टांत विशेष ।

तुळूं जातां निर्गुणास । साम्यता येते ॥ १७ ॥

ब्रह्मींचा अंश आकाश । आणी आत्म्याचा अंश मानस ।

दोहींचा अनुभव प्रत्ययास । येथें घ्यावा ॥ १८ ॥

गगन आणि हें मन । कैसे होती समान ।

मननसीळ महाजन । सकळहि जाणती ॥ १९ ॥

मन हें पुढें वावडे । मागें आवघेंचि रितें पडे ।

पूर्ण गगनास साम्यता घडे । कोण्या प्रकारें ॥ २० ॥

परब्रह्मचि अचळ । आणि पर्वतासहि म्हणती अचळ ।

दिनीही येक केवळ । हें कैसें म्हणावें ॥ २१ ॥

ज्ञान विज्ञान विपरितज्ञान । तिनी कैसीं होती समान ।

याचा प्रत्ययो मनन । करून पाहावा ॥ २२ ॥

ज्ञान म्हणिजे जाणणें । अज्ञान म्हणिजे नेणणें ।

विपरितज्ञान म्हणिजे देखणें । येकाचें येक ॥ २३ ॥

जाणणें नेणणें वेगळें केलें । ढोबळें पंचभूतिक उरलें ।

विपरीतज्ञान समजलें । पाहिजे जीवीं ॥ २४ ॥

द्रष्टा साक्षी अंतरात्मा । जीवात्माची होये शिवात्मा ।

पुढें शिवात्मा तोचि जीवात्मा । जन्म घेतो ॥ २५ ॥

आत्मत्वीं जन्ममरण लागे । आत्मत्वीं जन्ममरण न भंगे ।

संभवामि युगे युगे । ऐसे हें वचन ॥ २६ ॥

जीव येकदेसी नर । विचारें जाला विश्वंभर ।

विश्वंभरास संसार । चुकेना कीं ॥ २७ ॥

ज्ञान आणि अज्ञान । वृत्तिरूपें हें समान ।

निवृत्तिरूपें विज्ञान । जालें पाहिजे ॥ २८ ॥

ज्ञानें येवढें ब्रह्मांड केलें । ज्ञानें येवढें वाढविलें ।

नाना विकाराचें वळलें । तें हें ज्ञान ॥ २९ ॥

आठवें देह ब्रह्मांडीचें । तें हें ज्ञान साचें ।

विज्ञानरूप विदेहाचें । पद पाविजे ॥ ३० ॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

पूर्णापूर्णनिरूपणनाम समास पहिला ॥