Samas 2

समास 2 - दशक २०

समास दुसरा : सृष्टीत्रिविधलक्षणनिरूपण

॥ श्रीराम ॥

मूळमाया नस्तां चंचळ । निर्गुण ब्रह्म तें निश्चळ ।

जैसें गगन अंतराळ । चहुंकडे ॥ १ ॥

दृश्य आलें आणि गेलें । परी तें ब्रह्म संचलें ।

जैसें गगन कोंदाटलें । चहुंकडे ॥ २ ॥

जिकडे पाहावें तिकडे अपार । कोणेकडे नाहीं पार ।

येकजिनसी स्वतंत्र । दुसरें नाहीं ॥ ३ ॥

ब्रह्मांडावरतें बैसावें । अवकाश भकास अवलोकावें ।

तेथें चंचळ व्यापकाच्या नांवें । सुन्याकार ॥ ४ ॥

दृश्य विवेकें काढिलें । मग परब्रह्म कोंदाटलें ।

कोणासीच अनुमानलें । नाहीं कदा ॥ ५ ॥

अधोर्ध पाहातां चहुंकडे । निर्गुण ब्रह्म जिकडे तिकडे ।

मन धांवेल कोणेकडे । अंत पाहावया ॥ ६ ॥

दृश्य चळे ब्रह्म चळेना । दृश्य कळे ब्रह्म कळेना ।

दृश्य आकळे ब्रह्म आकळेना । कल्पनेसी ॥ ७ ॥

कल्पना म्हणिजे कांहींच नाहीं । ब्रह्म दाटले ठाईंचा ठाईं ।

वाक्यार्थ विवरत जाई । म्हणिजे बरें ॥ ८ ॥

परब्रह्मायेवढें थोर नाहीं । श्रवणापरतें साधन नाहीं ।

कळल्याविण कांहींच नाहीं । समाधान ॥ ९ ॥

पिप्लीकामार्गें हळु हळु घडे । विहंगमें फळासी गांठी पडे ।

साधक मननीं पवाडे । म्हणिजे बरें ॥ १० ॥

परब्रह्मासारिखें दुसरें । कांहींच नाहीं खरें ।

निंदा आणि स्तुतिउत्तरें । परब्रह्मीं नाहीं ॥ ११ ॥

ऐसे परब्रह्म येकजिनसी । कांहीं तुळेना तयासी ।

मानुभव पुण्यरासी । तेथें पवाडती ॥ १२ ॥

चंचळें होते दुःखप्राप्ती । निश्चळायेवडी नाहीं विश्रांती ।

निश्चळ प्रत्ययें पाहाती । माहानुभाव ॥ १३ ॥

मुळापासून शेवटवरी । विचारणा केलीच करी ।

प्रत्ययाचा निश्चयो अंतरीं । तयासीच फावे ॥ १४ ॥

कल्पनेचि सृष्टी जाली । त्रिविध प्रकारें भासली ।

तिक्षण बुद्धीनें आणिली । पाहिजे मना ॥ १५ ॥

मूळमायेपासून त्रिगुण । अवघें येकदेसी लक्षण ।

पांचा भूतांचा ढोबळा गुण । दिसत आहे ॥ १६ ॥

पृथ्वीपासून च्यारी खाणी । चत्वार वेगळाली करणी ।

सकळ सृष्टीचि चाली येथुनी । पुढें नाहीं ॥ १७ ॥

सृष्टीचें विविध लक्षण । विशद करूं निरूपण ।

श्रोतीं सुचित अंतःकर्ण । केलें पाहिजे ॥ १८ ॥

मूळमाया जाणीवेची । मुळीं सूक्ष्म कल्पनेची ।

जैसी स्थिती परे वाचेची । तद्रूपचि ते ॥ १९ ॥

अष्टधा प्रकृतीचें मूळ । ते हे मूळमायाच केवळ ।

सूक्ष्मरूप बीज सकळ । मुळींच आहे ॥ २० ॥

जड पदार्थ चेतवितें तें । म्हणौन चैतन्य बोलिजेतें ।

सूक्ष्म रूपें संकेतें । समजोन घ्यावीं ॥ २१ ॥

प्रकृती पुरुषाचा विचार । अर्धनारीनटेश्वर ।

अष्टधा प्रकृतीचा विचार । सकळ कांहीं ॥ २२ ॥

गुप्त त्रिगुणाचें गूढत्व । म्हणौन संकेत महत्तत्त्व ।

गुप्तरूपें शुद्धसत्व । तेथेंचि वसे ॥ २३ ॥

जेथून गुण प्रगटती । तीस गुणक्षोभिणी म्हणती ।

त्रिगुणाचीं रूपें समजती । धन्य ते साधु ॥ २४ ॥

गुप्तरूपें गुणसौम्य । म्हणौनि बोलिजे गुणसाम्य ।

सूक्ष्म संकेत अगम्य । बहुतांस कैंचा ॥ २५ ॥

मूळमायेपासून त्रिगुण । चंचळ येकदेसी लक्षण ।

प्रत्ययें पाहातां खूण । अंतरीं येते ॥ २६ ॥

पुढें पंचभूतांचीं बंडें । वाढलीं विशाळें उदंडें ।

सप्तद्वीपें नवखंडें । वसुंधरा हे ॥ २७ ॥

त्रिगुणापासून पृथ्वीवरी । दुसया जिनसान्याची परी ।

दोनी जिनस याउपरी । तिसरा ऐका ॥ २८ ॥

पृथ्वी नाना जिनसाचें बीज । अंडज जारज श्वेतज उद्भिज ।

च्यारी खाणी च्यारी वाणी सहज । निर्माण जाल्या ॥ २९ ॥

खाणी वाणी होती जाती । परंतु तैसीच आहे जगती ।

ऐसे होती आणी जाती । उदंड प्राणी ॥ ३० ॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

सृष्टीत्रिविधलक्षणनिरूपणनाम समास दुसरा ॥