Samas 5

समास 5 - दशक २०

समास पाचवा : चत्वारजिन्नसनिरूपण

॥ श्रीराम ॥

येथून पाहातां तेथवरी । चत्वार जीनस अवधारीं ।

येक चौदा पांच च्यारी । ऐसें आहे ॥ १ ॥

परब्रह्म सकळांहून वेगळें । परब्रह्म सकळांहून आगळें ।

नाना कल्पनेनिराळें । परब्रह्म तें ॥ २ ॥

परब्रह्माचा विचार । नाना कल्पनेहून पर ।

निर्मळ निश्चळ निर्विकार । अखंड आहे ॥ ३ ॥

परब्रह्मास कांहींच तुळेना । हा येक मुख्य जिनसाना ।

दुसरा जिनस नाना कल्पना । मूळमाया ॥ ४ ॥

नाना सूक्ष्मरूप । सूक्ष्म आणी कर्दमरूप ।

मुळींच्या संकल्पाचा आरोप । मूळमाया ॥ ५ ॥

हरिसंकल्प मुळींचा । आत्माराम सकळांचा ।

संकेत नामाभिधानाचा । येणें प्रकारें ॥ ६ ॥

निश्चळीं चंचळ चेतलें । म्हणौनि चैतन्य बोलिलें ।

गुणसामानत्वें जालें । गुणसाम्य ऐसें ॥ ७ ॥

अर्धनारीनटेश्वर । तोचि शड्गुणैश्वर ।

प्रकृतिपुरुषाचा विचार । शिवशक्ती ॥ ८ ॥

सुद्धसत्वगुणाची मांडणी । अर्धमात्रा गुणक्षोभिणी ।

पुढें तिही गुणांची करणी । प्रगट जाली ॥ ९ ॥

मन माया अंतरात्मा । चौदा जिनसांची सीमा ।

विद्यमान ज्ञानात्मा । इतुके ठाइं ॥ १० ॥

ऐसा दुसरा जिनस । अभिधानें चतुर्दश ।

आतां तिसरा जिनस । पंचमाहाभूतें ॥ ११ ॥

येथें पाहातां जाणीव थोडी । आदिअंत हे रोकडी ।

खाणी निरोपिल्या तांतडी । तो चौथा जिनस ॥ १२ ॥

च्यारी खाणी अनंत प्राणी । जाणीवेची जाली दाटणी ।

च्यारी जिनस येथूनी । संपूर्ण जाले ॥ १३ ॥

बीज थोडें पेरिजेतें । पुढें त्याचें उदंड होतें ।

तैसें जालें आत्मयातें । खाणी वाणी प्रगटतां ॥ १४ ॥

ऐसी सत्ता प्रबळली । थोडे सत्तेचि उदंड जाली ।

मनुष्यवेषें सृष्टी भोगिली । नान प्रकारें ॥ १५ ॥

प्राणी मारून स्वापद पळे । वरकड त्यास काये कळे ।

नाना भोग तो निवळे । मनुष्यदेहीं ॥ १६ ॥

नाना शब्द नाना स्पर्श । नाना रूप नाना रस ।

नाना गंध ते विशेष । नरदेह जाणे ॥ १७ ॥

अमोल्य रत्नें नाना वस्त्रें । नाना यानें नाना शस्त्रें ।

नाना विद्या कळा शास्त्रें । नरदेह जाणे ॥ १८ ॥

पृथ्वी सत्तेनें व्यापिली । स्थळोस्थळीं आटोपिली ।

नाना विद्या कळा केली । नाना धारणा ॥ १९ ॥

दृश्य अवघेंचि पाहावें । स्थानमान सा।म्भाळावें ।

सारासार विचारावें । नरदेहे जालियां ॥ २० ॥

येहलोक आणी परलोक । नाना प्रकारींचा विवेक ।

विवेक आणी अविवेक । मनुष्य जाणे ॥ २१ ॥

नाना पिंडीं ब्रह्मांडरचना । नाना मुळींची कल्पना ।

नाना प्रकारीं धारणा । मनुष्य जाणे ॥ २२ ॥

अष्टभोग नवरस । नाना प्रकारींचा विळास ।

वाच्यांश लक्ष्यांश सारांश । मनुष्य जाणे ॥ २३ ॥

मनुष्यें सकळांस आळिलें । त्या मनुष्यास देवें पाळिलें ।

ऐसें हें अवघें कळलें । नरदेहयोगें ॥ २४ ॥

नरदेह परम दुल्लभ । येणें घडे अलभ्य लाभ ।

दुल्लभ तें सुल्लभ । होत आहे ॥ २५ ॥

बरकड देहे हें काबाड । नरदेह मोठें घबाड ।

परंतु पाहिजे जाड । विवेकरचना ॥ २६ ॥

येथें जेणें आळस केला । तो सर्वस्वें बुडाला ।

देव नाहीं वोळखिला । विवेकबळें ॥ २७ ॥

नर तोचि नारायेण । जरी प्रत्ययें करी श्रवण ।

मननशीळ अंतःकर्ण । सर्वकाळ ॥ २८ ॥

जेणें स्वयेंचि पोहावें । त्यास कासेस नलगे लागावें ।

स्वतंत्रपणें शोधावें । सकळ कांहीं ॥ २९ ॥

सकळ शोधून राहिला । संदेह कैचा तयाला ।

पुढें विचार कैसा जाला । त्याचा तोचि जाणे ॥ ३० ॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

चत्वारजिनसनाम समास पांचवा ॥