Samas 6

समास 6 - दशक २०

समास सहावा : आत्मागुणनिरूपण

॥ श्रीराम ॥

पाहों जातां भूमंडळ । ठाईं ठाईं आहे जळ ।

कित्तेक तें निर्मळ माळ । जळेंविण पृथ्वी ॥ १ ॥

तैसें दृश्य विस्तारलें । कांहींयेक जाणिवेनें शोभलें ।

जाणीवरहित उरलें । कीतीयेक दृश्य ॥ २ ॥

च्यारी खाणी च्यारी वाणी । चौयासी लक्ष जीवयोनी ।

शास्त्रीं अवघें नेमुनी । बोलिलें असे ॥ ३ ॥

श्लोक ॥ जलजा नवलक्षाश्च दशलक्षाश्च पक्षिणः । कृमयो रुद्रलक्षाश्च विंशल्लक्षा गवादयः ॥

स्थावरा स्त्रिंशल्लक्षाश्च चतुर्लक्षाश्च मानवाः । पापपुण्यं समं कृत्वा नरयोनिषु जायते ॥

मनुष्यें च्यारी लक्ष । पशु वीस लक्ष ।

क्रिम आक्रा लक्ष । बोलिलें शास्त्रीं ॥ ४ ॥

दाहा लक्ष ते खेचर । नव लक्ष जळचर ।

तीस लक्ष स्थावर । बोलिलें शास्त्रीं ॥ ५ ॥

ऐसी चौयासी लक्ष योनी । जितुका तितुका जाणता प्राणी ।

अनंत देह्याची मांडणी । मर्यादा कैंची ॥ ६ ॥

अनंत प्राणी होत जाती । त्यांचें अधिष्ठान जगती ।

जगतीवेगळी स्थिती । त्यास कैंची ॥ ७ ॥

पुढें पाहातां पंचभूतें । पावलीं पष्टदशेतें ।

कोणी विद्यमान कोणी तें । उगीच असती ॥ ८ ॥

अंतरात्म्याची वोळखण । तेचि जेथें चपळपण ।

जाणीवेचें अधिष्ठान । सावध ऐका ॥ ९ ॥

सुखदुख जाणता जीव । तैसाचि जाणावा सद शिव ।

अंतःकर्णपंचक अपूर्व । अंश आत्मयाचा ॥ १० ॥

स्थुळीं आकाशाचे गुण । अंश आत्मयाचे जाण ।

सत्व रज तमोगुण । गुण आत्मयाचे ॥ ११ ॥

नाना चाळणा नाना धृती । नवविधा भक्ति चतुर्विधा मुक्ती ।

अलिप्तपण सहजस्थिती । गुण आत्मयाचे ॥ १२ ॥

द्रष्टा साक्षी ज्ञानघन । सत्ता चैतन्य पुरातन ।

श्रवण मनन विवरण । गुण आत्मयाचे ॥ १३ ॥

दृश्य द्रष्टा दर्शन । ध्येय ध्याता ध्यान ।

ज्ञेय ज्ञाता ज्ञान । गुण आत्मयाचे ॥ १४ ॥

वेदशास्त्रपुराणार्थ । गुप्त चालिला परमार्थ ।

सर्वज्ञपणें समर्थ । गुण आत्मयाचे ॥ १५ ॥

बद्ध मुमुक्षु साधक सिद्ध । विचार पाहाणें शुद्ध ।

बोध आणी प्रबोध । गुण आत्मयाचे ॥ १६ ॥

जागृति स्वप्न सुषुप्ति तुर्या । प्रकृतिपुरुष मूळमाया ।

पिंड ब्रह्मांड अष्टकाया । गुण आत्मयाचे ॥ १७ ॥

परमात्मा आणि परमेश्वरी । जगदात्मा आणीई जगदेश्वरी ।

महेश आणी माहेश्वरी । गुण आत्मयाचे ॥ १८ ॥

सूक्ष्म जितुकें नामरूप । तितुकें आत्मयाचें स्वरूप ।

संकेतनामाभिधानें अमूप । सीमा नाहीं ॥ १९ ॥

आदिशक्ती शिवशक्ती । मुख्य मूळमाया सर्वशक्ती ।

नाना जीनस उत्पती स्थिती । तितुके गुण आत्मयाचे ॥ २० ॥

पूर्वपक्ष आणी सिद्धांत । गाणें वाजवणें संगीत ।

नाना विद्या अद्‍भुत । गुण आत्मयाचे ॥ २१ ॥

ज्ञान अज्ञान विपरीतज्ञान । असद्‍वृति सद्‍वृति जाण ।

ज्ञेप्तिमात्र अलिप्तपण । गुण आत्मयाचे ॥ २२ ॥

पिंड ब्रह्मांड तत्वझाडा । नाना तत्वांचा निवाडा ।

विचार पाहाणें उघडा । गुण आत्मयाचे ॥ २३ ॥

नाना ध्यानें अनुसंधानें । नाना स्थिति नाना ज्ञानें ।

अनन्य आत्मनिवेदनें । गुण आत्मयाचे ॥ २४ ॥

तेतीस कोटी सुरवर । आठ्यासी सहश्र ऋषेश्वर ।

भूत खेचर अपार । गुण आत्मयाचे ॥ २५ ॥

भूतावळी औट कोटी । च्यामुंडा छपन्न कोटी ।

कात्यायेणी नव कोटी । गुण आत्मयाचे ॥ २६ ॥

चंद्र सूर्य तारामंडळें । नाना नक्षत्रें ग्रहमंडळें ।

शेष कूर्म मेघमंडळें । गुण आत्मयाचे ॥ २७ ॥

देव दानव मानव । नाना प्रकारीचे जीव ।

पाहातां सकळ भावाभाव । गुण आत्मयाचे ॥ २८ ॥

आत्मयाचे नाना गुण । ब्रह्म निर्विकार निर्गुण ।

जाणणें येकदेसी पूर्ण । गुण आत्मयाचे ॥ २९ ॥

आत्मरामौपासना । तेणें पावले निरंजना ।

निसंदेहे अनुष्ठना । ठावचि नाहीं ॥ ३० ॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

आत्मागुणनिरूपणनाम समास सहावा ॥