Samas 8

समास 8 - दशक २०

समास आठवा : देहेक्षेत्रनिरूपण

॥ श्रीराम ॥

विधीप्रपंचतरु वाढला । वाढतां वाढतां विस्तीर्ण जाला ।

फळें येतां विश्रांती पावला । बहुत गुणी ॥ १ ॥

नाना फळें रसाळें लागलीं । नाना जिनसी गोडीस आलीं ।

गोडी पाहावया निर्माण केलीं । नाना शरीरें ॥ २ ॥

निर्माण जाले उत्तम विषये । शरीरेंविण भोगितां नये ।

म्हणोनी निर्मिला उपाये । नाना शरीरें ॥ ३ ॥

ज्ञानैंद्रियें निर्माण केलीं । भिन्न भिन्न गुणांचीं निर्मिलीं ।

येका शरीरासी लागलीं । परी वेगळालीं ॥ ४ ॥

श्रोत्रैंद्रिंई शब्द पडिला । त्याचा भेद पाहिजे कळला ।

ऐसा उपाये निर्माण केला । इंद्रियांमधें ॥ ५ ॥

त्वचेइंद्रियें सीतोष्ण भासे । चक्षुइंद्रियें सकळ दिसे ।

इंद्रियांमधें गुण ऐसे । वेगळाले ॥ ६ ॥

जिव्हेमधें रस चाखणें । घ्राणामधें परिमळ घेणें ।

इंद्रियांमधें वेगळाल्या गुणें । भेद केले ॥ ७ ॥

वायोपंचकीं अंतःकर्णपंचक । मिसळोनि फिरे निशंक ।

ज्ञानैंद्रियें कर्मैंद्रियें सकळिक । सावकास पाहे ॥ ८ ॥

कर्मैंद्रियें लागवेगीं । जीव भोगीं विषयांलागीं ।

ऐसा हा उपाये जगीं । ईश्वरें केला ॥ ९ ॥

निषय निर्माण जाले बरवे । शरीरेंविण कैसें भोगावे ।

नाना शरीराचे गोवे । याकारणें ॥ १० ॥

अस्तीमांशाचे शरीर । त्यामधें गुणप्रकार ।

शरीरासारिखें यंत्र । आणीक नाहीं ॥ ११ ॥

ऐसीं शरीरें निर्माण केलीं । विषयभोगें वाढविलीं ।

लाहानथोर निर्माण जालीं । येणें प्रकारें ॥ १२ ॥

अस्तीमांशांचीं शरीरें । निर्माण केली जगदेश्वरें ।

विवेकें गुणविचारें । करूनियां ॥ १३ ॥

अस्तिमौंशाचा पुतळा । जेणें ज्ञानें सकळ कळा ।

शरीरभेद वेगळा । ठाईं ठाईं ॥ १४ ॥

तो भेद कार्याकारण । त्याचा उदंड आहे गुण ।

सकळ तीक्ष्ण बुद्धीविण । काये कळे ॥ १५ ॥

सकळ करणें ईश्वराला । म्हणोनी भेद निर्माण जाला ।

ऊर्धमुख होतां भेदाला । ठाव कैंचा ॥ १६ ॥

सृष्टिकर्णीं आगत्य भेद । संव्हारें सहजचि अभेद ।

भेद अभेद हा संवाद । मायागुणें ॥ १७ ॥

मायेमधें अंतरात्मा । नकळे तयाचा महिमा ।

जाला चतुर्मुख ब्रह्मा । तोहि संदेहीं पडे ॥ १८ ॥

पीळ पेंच कडोविकडीं । तर्क तीक्षण घडीनें घडी ।

मनासी होये तांतडी । विवरण करितां ॥ १९ ॥

आत्मत्वें लागतें सकळ कांहीं । निरंजनीं हे कांहींच नाहीं ।

येकांतकाळीं समजोन पाहीं । म्हणिजे बरें ॥ २० ॥

देहे सामर्थ्यानुसार । सकळ करी जगदेश्वर ।

थोर सामर्थ्यें अवतार । बोलिजेती ॥ २१ ॥

शेष कूर्म वर्ह्हाव जाले । येवढे देहे विशाळ धरिले ।

तेणें करितां रचना चाले । सकळ सृष्टीची ॥ २२ ॥

ईश्वरें केवढें सूत्र केलें । सूर्यबिंब धावाया लाविलें ।

धुकटाकरवीं धरविलें । अगाध पाणी ॥ २३ ॥

पर्वताऐसे ढग उचलिती । सूर्यबिंबासी अछ्यादिति ।

तेथें सवेंचि वायोची गती । प्रगट होये ॥ २४ ॥

झिडकझिडकुं धांवे वारा । जैसा काळाचा म्हणियारा ।

ढग मारुनी दिनकरा । मोकळे करी ॥ २५ ॥

बैसती विजांचे तडाखे । प्राणीमात्र अवचिता धाके ।

गगन कडकडून तडके । स्थळांवरी ॥ २६ ॥

येहलोकासी येक वर्म केलें । महद्‍भूतें महद्‍भूत आळिलें ।

सकळां समभागें चालिलें । सृष्टिरचनेसी ॥ २७ ॥

ऐसे अनंत भेद आत्मयाचे । सकळ जाणती ऐसे कैंचें ।

विवरतां विवरतां मनाचे । फडके होती ॥ २८ ॥

ऐसी माझी उपासना । उपासकीं आणावी मना ।

अगाध महिमा चतुरानना । काये कळे ॥ २९ ॥

आवाहन विसर्जन । हें चि भजनाचें लक्षण ।

सकळ जाणती सज्जन । मी काय सांगों ॥ ३० ॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

देहेक्षेत्रनिरूपणनाम समास आठवा ॥