Samas 6

समास 6 - दशक ३

समास सहावा : आध्यात्मिक ताप॥ श्रीराम ॥

तापत्रयाचें लक्षण । आतां सांगिजेल निरूपण ।

श्रोतीं करावें श्रवण । यकाग्र हो‍ऊनी ॥ १॥

जो तापत्रैं पोळला । तो संतसंगें निवाला ।

आर्तभूत तोषला । पदार्थ जेवी ॥ २॥

क्षुधाक्रांतास मिळे अन्न । तृषाक्रांतास जीवन ।

बंदीं पडिल्याचें बंधन- । तोडिनां, सुख ॥ ३॥

माहापुरें जाजावला । तो पैलतीरास नेला ।

कां तो स्वप्नींचा चे‍इला । स्वप्नदुःखी ॥ ४॥

कोणी येकासी मरण- । येतां, दिलें जीवदान ।

संकटास निवारण । तोडितां सुख ॥ ५॥

रोगियास औषध । सप्रचित आणी शुद्ध ।

तयासी होये आनंद । आरोग्य होतां ॥ ६॥

तैसा संसारें दुःखवला । त्रिविधतापें पोळला ।

तोचि येक अधिकारी जाला । परमार्थासी ॥ ७॥

ते त्रिविध ताप ते कैसे । आतां बोलिजेत तैसे ।

येविषईं येक असे । वाक्याधार ॥ ८॥

श्लोक ॥ देहेंद्रियप्राणेन सुखं दुःखं च प्राप्यते ।

इममाध्यात्मिकं तापं जायते दुःक देहिनाम् ॥ १ ॥

सर्वभूतेन संयोगात् सुखं दुःखं च जायते ।

द्वितीयतापसंतापः सत्यं चैवाधिभौतिकः ॥ २ ॥

शुभाशुभेन कर्मणा देहांते यमयातना ।

स्वर्गनरकादिं भोक्तव्यमिदं चैवाधिदैविकम् ॥ ३ ॥

येक ताप आध्यात्मिक । दुजा तो आदिभूतिक ।

तिसरा आदिदैविक । ताप जाणावा ॥ ९॥

आध्यात्मिक तो कोण । कैसी त्याची वोळखण ।

आदिभूतिकांचें लक्षण । जाणिजे कैसें ॥ १०॥

आदिदैविक तो कैसा । कवण तयाची दशा ।

हेंहि विशद कळे ऐसा । विस्तार कीजे ॥ ११॥

हां जी म्हणोनि वक्ता । जाला कथा विस्तारिता ।

आध्यात्मिक ताप आतां । सावध ऐका ॥ १२॥

देह इंद्रिय आणी प्राण । यांचेनि योगें आपण ।

सुखदुःखें सिणे जाण । या नांव आध्यात्मिक ॥ १३॥

देहामधून जें आलें । इंद्रियें प्राणें दुःख जालें ।

तें आध्यात्मिक बोलिलें । तापत्रईं ॥ १४॥

देहामधून काये आलें । प्राणें कोण दुःख जालें ।

आतां हें विशद केलें । पाहिजे कीं ॥ १५॥

खरुज खवडे पुळिया नारु । नखरुडें मांजया देवि गोवरु ।

देहामधील विकारु । या नांव आध्यात्मिक ॥ १६॥

काखमांजरी केशतोड । वोखटें वर्ण काळफोड ।

व्याधी मूळव्याधी माहाजड । या नांव आध्यात्मिक ॥ १७॥

अंगुळवेडे गालफुगी । कंड लागे वाउगी ।

हिरडी सुजे भरे बलंगी । या नांव आध्यात्मिक ॥ १८॥

वाउगे फोड उठती । कां ते सुजे आंगकांती ।

वात आणी तिडका लागती । या नांव आध्यात्मिक ॥ १९॥

नाइटे अंदु गजकर्ण । पेहाचे पोट विस्तीर्ण ।

बैसलें टाळें फुटती कर्ण । या नांव आध्यात्मिक ॥ २०॥

कुष्ट आणि वोला कुष्ट । पंड्यारोग अतिश्रेष्ठ ।

क्षयरोगाचे कष्ट । या नांव आध्यात्मिक ॥ २१॥

वाटी वटक वायेगोळा । हातीं पाईं लागती कळा ।

भोवंडी लागे वेळोवेळां । या नांव आध्यात्मिक ॥ २२॥

वोलांडा आणी वळ । पोटसुळाची तळमळ ।

आर्धशिसी उठे कपाळ । या नांव आध्यात्मिक ॥ २३॥

दुःखे माज आणि मान । पुष्ठी ग्रीवा आणि वदन ।

अस्तिसांदे दुःखती जाण । या नांव आध्यात्मिक ॥ २४॥

कुळिक तरळ कामिणी । मुरमा सुंठरें माळिणी ।

विदेसीं लागलें पाणी । या नांव आध्यात्मिक ॥ २५॥

जळसोस आणी हिवारें । गिरीविरी आणी अंधारें ।

ज्वर पाचाव आणी शारें । या नांव आध्यात्मिक ॥ २६॥

शैत्य उष्ण आणी तृषा । क्षुधा निद्रा आणी दिशा ।

विषयतृष्णेची दुर्दशा । या नांव आध्यात्मिक ॥ २७॥

आळसी मूर्ख आणी अपेसी । भय उद्भवे मानसीं ।

विसराळु दुश्चित्त आहिर्निशी । या नांव आध्यात्मिक ॥ २८॥

मूत्रकोड आणी परमें । रक्तपिती रक्तपरमें ।

खडाचढाचेनि श्रमे । या नांव आध्यात्मिक ॥ २९॥

मुरडा हागवण उन्हाळे । दिशा कोंडतां आंदोळे ।

येक वेथा असोन न कळे । या नांव आध्यात्मिक ॥ ३०॥

गांठी ढळली जाले जंत । पडे आंव आणी रक्त ।

अन्न तैसेचि पडत । या नांव आध्यात्मिक ॥ ३१॥

पोटफुगी आणी तडस । भरला हिर लागला घांस ।

फोडी लागतां कासावीस । या नांव आध्यात्मिक ॥ ३२॥

उचकी लागली उसित गेला । पीत उसळलें उलाट झाला ।

खरे पडसा आणी खोंकला । या नांव आध्यात्मिक ॥ ३३॥

उसळला दमा आणी धाप । पडजिभ ढासि आणी कफ ।

मोवाज्वर आणी संताप । या नांव आध्यात्मिक ॥ ३४॥

कोणी सेंदूर घातलाअ । तेणें प्राणी निर्बुजला ।

घशामध्ये फोड जाला । या नांव आध्यात्मिक ॥ ३५॥

गळसोट्या आणी जीभ झडे । सदा मुखीं दुर्गंधी पडे ।

दंतहीन लागती किडे । या नांव आध्यात्मिक ॥ ३६॥

जरंडी घोलाणा गंडमाळा । अवचिता स्वयें फुटे डोळा ।

आपणचि कापी अंगुळा । या नांव आध्यात्मिक ॥ ३७॥

कळा तिडकी लागती । कां ते दंत उन्मळती ।

अधर जिव्हा रगडती । या नांव आध्यात्मिक ॥ ३८॥

कर्णदुःख नेत्र दुःख । नाना दुःखें घडे शोक ।

गर्भांध आणी नपुश्यक । या नांव आध्यात्मिक ॥ ३९॥

फुलें वडस आणी पडळें । कीड गर्ता रातांधळें ।

दुश्चित्त भ्रमिष्ट आणी खुळें । या नांव आध्यात्मिक ॥ ४०॥

मुकें बधीर राखोंडें । थोटें चळलें आणी वेडें ।

पांगुळ कुर्हें आणी पावडे । या नांव आध्यात्मिक ॥ ४१॥

तारसें घुलें काणें कैरें । गारोळें जामुन टाफरें ।

शडांगुळें गेंगाणें विदरें । या नांव आध्यात्मिक ॥ ४२॥

दांतिरें बोचिरें घानाळ । घ्राणहीन श्रोत्रहीन बरळ ।

अति कृश अति स्थूळ । या नांव आध्यात्मिक ॥ ४३॥

तोंतरें बोंबडें निर्बळ । रोगी कुरूप कुटीळ ।

मत्सरी खादाड तपीळ । या नांव आध्यात्मिक ॥ ४४॥

संतापी अनुतापी मत्सरी । कामिक हेवा तिरस्कारी ।

पापी अवगुणी विकारी । या नांव आध्यात्मिक ॥ ४५॥

उठवणें ताठा करक । आवटळे आणी लचक ।

सुजी आणी चालक । या नांव आध्यात्मिक ॥ ४६॥

सल आडवें गर्भपात । स्तनगुंते सनपात ।

संसारकोंडे आपमृत्य । या नांव आध्यात्मिक ॥ ४७॥

नखविख आणी हिंगुर्डें । बाष्ट आणी वावडें ।

उगीच दांतखीळ पडे । या नांव आध्यात्मिक ॥ ४८॥

झडती पातीं सुजती भवया । नेत्रीं होती राझणवडीया ।

चाळसी लागे प्राणियां । या नांव आध्यात्मिक ॥ ४९॥

वांग तिळ सुरमें लांसें । चामखिळ गलंडे मसें ।

चुकुर हो‍इजे मानसें । या नांव आध्यात्मिक ॥ ५०॥

नाना फुग आणी आवाळें । आंगीं दुर्गंधी प्रबळे ।

चाईचाटी लाळ गळे । या नांव आध्यात्मिक ॥ ५१॥

नाना चिंतेची काजळी । नाना दुःखें चित्त पोळी ।

व्याधीवांचून तळमळी । या नांव आध्यात्मिक ॥ ५२॥

वृद्धपणीच्या आपदा । नाना रोग होती सदा ।

देह क्षीण सर्वदा । या नांव आध्यात्मिक ॥ ५३॥

नाना व्याधी नाना दुःखें । नाना भोग नाना खांडकें ।

प्राणी तळमळी शोकें । या नांव आध्यात्मिक ॥ ५४॥

ऐसा आध्यात्मिक ताप । पूर्वपापाचा संताप ।

सांगतां सरेना अमूप । दुःखसागर ॥ ५५॥

बहुत काय बोलावें । श्रोतीं संकेतें जाणावें ।

पुढें बोलिजे स्वभावें । आदिभूतिक ॥ ५६॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

आध्यात्मिकतापनिरूपणनाम समास सहावा ॥ ६॥