Samas 3

समास 3 - दशक ६

समास तिसरा : मायोद्भवनिरूपण

॥ श्रीराम ॥

निर्गुण आत्मा तो निश्चळ । जैसें आकाश अंतराळ ।

घन दाट निर्मळ निश्चळ । सदोदित ॥ १॥

जें खंडलेंचि नाहीं अखंड । जें उदंडाहूनि उदंड ।

जें गगनाहूनि वाड । अति सूक्ष्म ॥ २॥

जें दिसेना ना भासेना । जें उपजेना ना नासेना ।

जें येईना ना जाईना । परब्रह्म तें ॥ ३॥

जें चळेना ना ढळेना । जें तुटेना ना फुटेना ।

जें रचेना ना खचेना । परब्रह्म तें ॥ ४॥

जें सन्मुखचि सर्वकाळ । जें निष्कलंक आणि निखळ ।

सर्वांतर आकाश पाताळ । व्यापूनि असे ॥ ५॥

अविनाश तें ब्रह्म निर्गुण । नासे तें माया सगुण ।

सगुण आणि निर्गुण । कालवलें ॥ ६॥

या कर्दमाचा विचार । करूं जाणती योगीश्वर ।

जैसें क्षीर आणि नीर । राजहंस निवडिती ॥ ७॥

जड सकळ पंचभौतिक । त्यामध्यें आत्मा व्यापक ।

तो नित्यानित्यविवेक । पाहतां कळे ॥ ८॥

उंसामधील घेईजे रस । येर तें सांडिजे बाकस ।

तैसा जगामध्यें जगदीश । विवेकें ओळखावा ॥ ९॥

रस नाशवंत पातळ । आत्मा शाश्वत निश्चळ ।

रस अपूर्ण आत्मा केवळ । परिपूर्ण जाणावा ॥ १०॥

आत्म्यासारिखें एक असावें । मग तें दृष्टांतासि द्यावें ।

दृष्टांतमिसे समजावें । कैसें तरी ॥ ११॥

ऐशी आत्मस्थिति संचली । तेथें माया कैशी झाली ।

जैशी आकाशीं वाहिली । झुळूक वायूची ॥ १२॥

वायूपासून तेज झालें । तेजापासून आप निपजलें ।

आपापासून आकारलें । भूमंडळ ॥ १३॥

भूमंडळापासून उत्पत्ती । जीव नेणों झाले किती ।

परंतु ब्रह्म आदि अंतीं । व्यापून आहे ॥ १४॥

जें जें कांहीं निर्माण झालें । तें तें अवघेंचि नासलें ।

परी मुळीं ब्रह्म तें संचलें । जैसें तैसें ॥ १५॥

घटापूर्वीं आकाश असे । घटामध्येंही आकाश भासे ।

घट फुटतां न नासे । आकाश जैसें ॥ १६॥

तैसें परब्रह्म केवळ । अचळ आणि अढळ ।

मध्यें होत जात सकळ । सचराचर ॥ १७॥

जें जें कांहीं निर्माण झालें । तें तें आधीं ब्रह्में व्यापिलें ।

सर्व नासतां उरलें । अविनाश ब्रह्म ॥ १८॥

ऐसें ब्रह्म अविनाश । तें सेविती ज्ञाते पुरुष ।

तत्त्वनिरसनें आपणास । आपण लाभे ॥ १९॥

तत्त्वें तत्त्व मेळविलें । त्यासि देह ऐसें नाम ठेविलें ।

तें जाणते पुरुषीं शोधिलें । तत्त्वें तत्त्व ॥ २०॥

तत्त्वझाडा निःशेष होतां । तेथें निमाली देहाहंता ।

निर्गुण ब्रह्मीं ऐक्यता । विवेकें जाहली ॥ २१॥

विवेकें देहाकडे पाहिलें । तों तत्त्वें तत्त्व ओसरलें ।

आपण कांहीं नाहीं आलें । प्रत्ययासी ॥ २२॥

आपला आपण शोध घेतां । आपुली तों मायिक वार्ता ।

तत्त्वांतीं उरलें तत्त्वता । निर्गुण ब्रह्म ॥ २३॥

आपणाविण निर्गुण ब्रह्म । हेंचि निवेदनाचें वर्म ।

तत्त्वासरिसा गेला भ्रम । मीतूंपणाचा ॥ २४॥

मीपण पाहतां आढळेना । निर्गुण ब्रह्म तें चळेना ।

आपण तेंचि परी कळेना । सद्गुरूविण ॥ २५॥

सारासार अवघें शोधिलें । तों असार तें निघून गेलें ।

पुढें सार तें उरलें । निर्गुण ब्रह्म ॥ २६॥

आधीं ब्रह्म निरूपिलें । तेंचि सकळामध्यें व्यापिलें ।

सकळ अवघेंचि नासलें । उरलें तें केवळ ब्रह्म ॥ २७॥

होतां विवेकें संहार । तेथें निवडे सारासार ।

आपला आपणासि विचार । ठायीं पडे ॥ २८॥

आपण कल्पिलें मीपण । मीपण शोधितां नुरे जाण ।

मीपण गेलिया निर्गुण । आत्माचि स्वयें ॥ २९॥

झालिया तत्त्वांचें निरसन । निर्गुण आत्माचि आपण ।

कां दाखवावें मीपण । तत्त्वनिरसनाउपरी ॥ ३०॥

तत्त्वांमध्यें मीपण गेलें । तरी निर्गुण सहजचि उरलें ।

सोहंभावें प्रत्यया आलें । आत्मनिवेदन ॥ ३१॥

आत्मनिवेदन होतां । देवभक्तांस ऐक्यता ।

साचार भक्त विभक्तता । सांडूनि जाहला ॥ ३२॥

निर्गुणासि नाहीं जन्ममरण । निर्गुणासि नाहीं पाप पुण्य ।

निर्गुणीं अनन्य होतां आपण । मुक्त जाहला ॥ ३३॥

तत्त्वीं वेंटाळूनि घेतला । प्राणी संशयें गुंडाळला ।

आपणास आपण भुलला । कोहं म्हणे ॥ ३४॥

तत्त्वीं गुंतला म्हणे कोहं । विवेकें पाहतां म्हणे सोहं ।

अनन्य होतां अहं सोहं । मावळलीं ॥ ३५॥

याउपरि उर्वरित । तेंचि स्वरूप संत ।

देहीं असोनि देहातीत । जाणिजे ऐसा ॥ ३६॥

संदेहवृत्ति ते न भंगे । म्हणोनि बोलिलेंच बोलावें लागे ॥

आम्हांसि हें घडलें प्रसंगें । श्रोतीं क्षमा केली पाहिजे ॥ ३७॥

हरिॐतत्सत् इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

मायोद्भवनिरूपणं नाम तृतीयः समासः ॥ ३॥