Samas 6

समास 6 - दशक ६

समास सहावा : सृष्टीकथन॥ श्रीराम ॥

सृष्टीपूर्वींच ब्रह्म असे । तेथें सृष्टि मुळींच नसे ।

आतां सृष्टि दिसत असे । ते सत्य कीं मिथ्या ॥ १॥

तुम्ही सर्वज्ञ गोसावी । माझी आशंका फेडावी ।

ऐसा श्रोता विनवी । वक्तयासी ॥ २॥

आतां ऐका प्रत्युत्तर । कथेसि व्हावें तत्पर ।

वक्ता सर्वज्ञ उदार । बोलता जाहला ॥ ३॥

जीवभूतः सनातनः । ऐसें गीतेचें वचन ।

येणें वाक्यें सत्यपण । सृष्टीस आलें ॥ ४॥

यद्दृष्टं तन्नष्टं येणें- । वाक्यें सृष्टि मिथ्यापणें ।

सत्य मिथ्या ऐसें कोणें । निवडावें ॥ ५॥

सत्य म्हणों तरी नासे । मिथ्या म्हणों तरी दिसे ।

आतां जैसें आहे तैसें । बोलिजेल ॥ ६॥

सृष्टीमध्यें बहु जन । अज्ञान आणि सज्ञान ।

म्हणोनियां समाधान । होत नाहीं ॥ ७॥

ऐका अज्ञानाचें मत । सृष्टि आहे ते शाश्वत ।

देव धर्म तीर्थ व्रत । सत्यचि आहे ॥ ८॥

बोले सर्वज्ञांचा राजा । मूर्खस्य प्रतिमापूजा ।

ब्रह्मप्रळयाच्या पैजा । घालूं पाहे ॥ ९॥

तंव बोले तो अज्ञान । तरी कां करिसी संध्या स्नान ।

गुरुभजन तीर्थाटन । कासया करावें ॥ १०॥

तीर्थे तीर्थे निर्मलं ब्रह्मवृन्दम् । वृन्दे वृन्दे तत्त्वचिन्तानुवादः ।

वादे वादे जायते तत्त्वबोधः । बोधे बोधे भासते चन्द्रचूडः ॥ १॥

ऐसें चन्द्रचूडाचें वचन । सद्गुरूचें उपासन ।

गुरुगीतानिरूपण । बोलिलें हरें ॥ ११॥

गुरूसि कैसें भजावें । आधीं तयासि ओळखावें ।

त्याचें समाधान घ्यावें । विवेकें स्वयें ॥ १२॥

ब्रह्मानन्दं परमसुखदं केवलं ज्ञानमूर्तिम्

द्वन्द्वातीतं गगनसदृशं तत्त्वमस्यादिलक्ष्यम् ।

एकं नित्यं विमलमचलं सर्वधीसाक्षिभूतम्

भावातीतं त्रिगुणरहितं सद्गुरुं तं नमामि ॥ १॥

गुरुगीतेचें वचन । ऐसें सद्गुरूचें ध्यान ।

तेथें सृष्टि मिथ्या भान । उरेल कैंचें ॥ १३॥

ऐसें सज्ञान बोलिला । सद्गुरु तो ओळखिला ।

सृष्टि मिथ्या ऐसा केला । निश्चितार्थ ॥ १४॥

श्रोता ऐसें न मानी कदा । अधिक उठिला विवादा ।

म्हणे कैसा रे गोविंदा । अज्ञान म्हणतोसी ॥ १५॥

जीवभूतः सनातनः । ऐसें गीतेचें वचन ।

तयासि तूं अज्ञान । म्हणतोसि कैसा ॥ १६॥

ऐसा श्रोता आक्षेप करी । विषाद मानिला अंतरीं ।

याचें प्रत्युत्तर चतुरीं । सावध परिसावें ॥ १७॥

गीतेंत बोलिला गोविंद । त्याचा न कळे तुज भेद ।

म्हणोनियां व्यर्थ खेद । वाहतोसि ॥ १८॥

अश्वत्थः सर्ववृक्षाणां ।

माझी विभूती पिंपळ । म्हणोनि बोलिला गोपाळ ।

वृक्ष तोडितां तत्काळ । तुटत आहे ॥ १९॥

नैनं छिंदंति शस्त्राणि नैनं दहति पावकः ।

न चैनं क्लेदयन्त्यापो न शोषयति मारुतः ॥ १॥

शस्त्रांचेनि तुटेना । अग्नीचेनि जळेना ।

उदकामध्यें कालवेना । स्वरूप माझें ॥ २०॥

पिंपळ तुटे शस्त्रानें । पिंपळ जळे पावकानें ।

पिंपळ कालवे उदकानें । नाशवंत ॥ २१॥

तुटे जळे बुडे उडे । आतां ऐक्य कैसें घडे ।

म्हणोनि हें उजेडे । सद्गुरुमुखें ॥ २२॥

इन्द्रियाणां मनश्चास्मि’ । कृष्ण म्हणे मन तो मी ।

तरी कां आवरावी ऊर्मी । चंचळ मनाची ॥ २३॥

ऐसें कृष्ण कां बोलिला । साधनमार्ग दाखविला ।

खडे मांडूनि शिकविला । ओनामा जेवीं ॥ २४॥

ऐसा आहे वाक्यभेद । सर्व जाणे तो गोविंद ।

देहबुद्धीचा विवाद । कामा नये ॥ २५॥

वेद शास्त्र श्रुति स्मृती । तेथें वाक्यभेद पडती ।

ते सर्वही निवडती । सद्गुरूचेनि वचनें ॥ २६॥

वेदशास्त्रांचें भांडण । शस्त्रें तोडी ऐसा कोण ।

हें निवडेना साधुविण । कदा कल्पांतीं ॥ २७॥

पूर्वपक्ष आणि सिद्धांत । शास्त्रीं बोलिला संकेत ।

याचा होय निश्चितार्थ । साधुमुखें ॥ २८॥

येर्हशवीं वादाचीं उत्तरें । एकाहूनि एक थोरें ।

बोलूं जातां अपारें । वेदशास्त्रें ॥ २९॥

म्हणोनि वादविवाद । सांडूनि कीजे संवाद ।

तेणें होय ब्रह्मानंद । स्वानुभवें ॥ ३०॥

एके कल्पनेचे पोटीं । होती जाती अनंत सृष्टी ।

तया सृष्टीची गोष्टी । साच केवीं ॥ ३१॥

कल्पनेचा केला देव । तेथें झाला दृढ भाव ।

देवालागीं येतां खेव । भक्त दुःखें दुखवला ॥ ३२॥

पाषाणाचा देव केला । एके दिवशीं भंगोनि गेला ।

तेणें भक्त दुखवला । रडे पडे आक्रंदे ॥ ३३॥

देव हारपला घरीं । एक देव नेला चोरीं ।

एक देव दुराचारीं । फोडिला बळें ॥ ३४॥

एक देव जापाणिला । एक देव उदकीं टाकिला ।

एक देव नेऊन घातला । पायांतळीं ॥ ३५॥

काय सांगों तीर्थमहिमा । मोडोनि गेला दुरात्मा ।

थोर सत्व होतें तें मा । काय जाहलें कळेना ॥ ३६॥

देव घडिला सोनारीं । देव ओतिला ओतारीं ।

एक देव घडिला पाथरीं । पाषाणाचा ॥ ३७॥

नर्मदा गंडिकातीरीं । देव पडिले लक्षवरी ।

त्यांची संख्या कोण करी । असंख्यात गोटे ॥ ३८॥

चक्रतीर्थीं चक्रांकित । देव असती असंख्यात ।

नाहीं मनीं निश्चितार्थ । एक देव ॥ ३९॥

बाण तांदळे ताम्रनाणें । स्फटिक देव्हारां पूजणें ।

ऐसे देव कोण जाणे । खरे कीं खोटे ॥ ४०॥

देव रेशिमाचा केला । तोही तुटोनियां गेला ।

आतां नवा नेम धरिला । मृत्तिकेच्या लिंगाचा ॥ ४१॥

आमचा देव बहु सत्य । आम्हांस आकांतीं पावत ।

पूर्ण करी मनोरथ । सर्वकाळ ॥ ४२॥

आतां याचें सत्त्व गेलें । प्राप्त होतें तें झालें ।

प्राक्तन नवचे पालटिलें । ईश्वराचेनि ॥ ४३॥

धातु पाषाण मृत्तिका । चित्रलेप काष्ठ देखा ।

तेथें देव कैंचा मूर्खा । भ्रांति पडिली ॥ ४४॥

हे आपुलाली कल्पना । प्राक्तना-ऐशीं फळें जाणा ।

परी त्या देवाचिया खुणा । वेगळ्याचि ॥ ४५॥

म्हणोनि हें माया भ्रमणें । सृष्टि मिथ्या कोटिगुणें ।

वेद शास्त्रें पुराणें । ऐशींच बोलती ॥ ४६॥

साधु संत महानुभाव । त्यांचा ऐसाचि अनुभव ।

पंचभूतातीत देव । सृष्टि मिथ्या ॥ ४७॥

सृष्टीपूर्वीं सृष्टि चालतां । सृष्टि अवघी संहारतां ।

शाश्वत देव तत्त्वतां । आदि अंतीं ॥ ४८॥

ऐसा सर्वांचा निश्चयो । यदर्थीं नाहीं संशयो ।

व्यतिरेक आणि अन्वयो । कल्पनारूप ॥ ४९॥

एके कल्पनेचे पोटीं । बोलिजेती अष्ट सृष्टि ।

तये सृष्टीची गोष्टी । सावध ऐका ॥ ५०॥

एक कल्पनेची सृष्टी । दुसरी शाब्दिक सृष्टी ।

तिसरी प्रत्यक्ष सृष्टी । जाणती सर्व ॥ ५१॥

चौथी चित्रलेप सृष्टी । पांचवी स्वप्नसृष्टी ।

साहावी गंधर्वसृष्टी । ज्वरसृष्टी सातवी ॥ ५२॥

आठवी दृष्टिबंधन । ऐशा अष्ट सृष्टि जाण ।

यांमध्ये श्रेष्ठ कोण । सत्य मानावी ॥ ५३॥

म्हणोन सृष्टी नाशवंत । जाणती संत महंत ।

सगुण भजावा निश्चित । निश्चयालागीं ॥ ५४॥

सगुणाचेनि आधारें । निर्गुण पाविजे निर्धारें ।

सारासारविचारें । संतसंगें ॥ ५५॥

आतां असो हें बहुत । संतसंगें केलें नेमस्त ।

येरवीं चित्त दुश्चित । संशयीं पडे ॥ ५६॥

तंव शिष्यें आक्षेपिलें । सृष्टी मिथ्या ऐसें कळलें ।

परी हें दृश्य अवघें नाथिलें । तरी दिसतें कां ॥ ५७॥

दृश्य प्रत्यक्ष दिसतें । म्हणोनि सत्यचि वाटतें ।

यासि काय करावें तें । सांगा स्वामी ॥ ५८॥

याचें प्रत्युत्तर भलें । पुढिले समासीं बोलिलें ।

श्रोतीं श्रवण केलें । पाहिजे पुढें ॥ ५९॥

एवं सृष्टि मिथ्या जाण । जाणोनि रक्षावें सगुण ।

ऐशी हे अनुभवाची खूण । अनुभवी जाणती ॥ ६०॥

हरि ॐ तत्सत् इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

सृष्टिकथानिरूपणं नाम षष्ठः समासः ॥ ६॥