Samas 8

समास 8 - दशक ६

समास आठवा : दृश्यनिरूपण॥ श्रीराम ॥

मागां श्रोतीं पुसिलें होतें । दृश्य मिथ्या तरी कां दिसतें ।

त्याचें उत्तर बोलिजेल तें । सावधान ऐका ॥ १॥

देखिलें तें सत्यचि मानावें । हें ज्ञात्याचें देखणें नव्हे ।

जड मूढ अज्ञान जीवें । हें सत्य मानिजे ॥ २॥

एका देखिल्यासाठीं । लटिक्या कराव्या ग्रंथकोटी ।

संतमहंतांच्या गोष्टी । त्याही मिथ्या मानाव्या ॥ ३॥

माझें दिसतें हेंचि खरें । तेथें चालेना दुसरें ।

ऐशिया संशयाच्या भरें । भरोंचि नये ॥ ४॥

मृगें देखिलें मृगजळ । तेथें धांवे तें बरळ ।

जळ नव्हे मिथ्या सकळ । त्या पशूसि कोणें म्हणावें ॥ ५॥

रात्रौ स्वप्न देखिलें । बहुत द्रव्य सांपडलें ।

बहुत जनांसि वेव्हारिलें । तें खरें कैसेनि मानावें ॥ ६॥

कुशळ चितारी विचित्र । तेणें निर्माण केलें चित्र ।

देखतां उठे प्रीति मात्र । परंतु तेथें मृत्तिका ॥ ७॥

नाना वनिता हस्ती घोडे । रात्रौ देखतां मन बुडे ।

दिवसा पाहतां कातडें । कंटाळवाणें ॥ ८॥

काष्ठी पाषाणी पुतळ्या । नाना प्रकारें निर्मिल्या ।

परम सुंदर वाटल्या । परंतु तेथें पाषाण ॥ ९॥

नाना गोपुरीं पुतळ्या असती । वक्रांगें वक्रदृष्टीं पाहती ।

लाघव देखता भरे वृत्ती । परंतु तेथें त्रिभाग ॥ १०॥

खेळतां नेटके दशावतारी । तेथें येती सुंदर नारी ।

नेत्र मोडिती कळाकुसरीं । परी ते अवघे धटिंगण ॥ ११॥

सृष्टि बहुरंगी असत्य । बहुरूपाचें हें कृत्य ।

तुज वाटे दृश्य सत्य । परी हे जाण अविद्या ॥ १२॥

मिथ्या साचासारिखें देखिलें । परी तें पाहिजे विचारिलें ।

दृष्टि तरळतां भासलें । तें साच कैसें मानावें ॥ १३॥

वरी पाहतां पालथें आकाश । उदकीं पाहतां उताणें आकाश ।

मध्यें चांदण्याचाही प्रकाश । परी तें अवघें मिथ्या ॥ १४॥

नृपतीनें चितारी आणिले । ज्याचे त्या ऐसे पुतळे केले ।

पाहतां तेचि ऐसे गमले । परी ते अवघे मायिक ॥ १५॥

नेत्रीं कांहीं बाहुली नसे । जेव्हां जें पहावें तेव्हां तें भासे ।

डोळां प्रतिबिंब दिसे । तें साच कैसेनी ॥ १६॥

जितुके बुडबुडे उठती । तितुक्यांमध्यें रूपें दिसती ।

क्षणामध्यें फुटोनि जाती । रूपें मिथ्या ॥ १७॥

लघुदर्पणें दोनी चारी होतीं । तितुकीं मुखें प्रतिबिंबती ।

परी तीं मिथ्या आदिअंतीं । एकचि मुख ॥ १८॥

नदीतीरीं भार जातां । दुसरा भार दिसे पालथा ।

कां पडसादाचा अवचितां । गजर उठे ॥ १९॥

वापी सरोवरांचें नीर । तेथें पशु पक्षी नर वानर ।

नाना पत्रें वृक्ष विस्तार । दिसे दोहीं सवां ॥ २०॥

एक शस्त्र झाडूं जातां । दोन दिसती तत्त्वतां ।

नाना तंतु टणत्कारितां । द्विधा भासती ॥ २१॥

कां ते दर्पणाचे मंदिरीं । बैसली सभा दिसे दुसरी ।

बहुत दीपांचिये हारीं । बहुत छाया दिसती ॥ २२॥

ऐसें हें बहुविध भासे । साचासारिखें दिसे ।

परी हें सत्य म्हणोन कैसें । विश्वासावें ॥ २३॥

माया मिथ्या बाजीगिरी । दिसे साचाचिये परी ।

परी हे जाणत्यानें खरी । मानूंचि नये ॥ २४॥

लटिकें साचा ऐसे भावावें । तरी मग पारखी कासया असावें ।

एवं ये अविद्येचे गोवें । ऐसेचि असती ॥ २५॥

मनुष्यांची बाजीगिरी । बहुत जनां वाटे खरी ।

शेवट पाहतां निर्धारीं । मिथ्या होय ॥ २६॥

तैशीच माव राक्षसांची । देवांसही वाटे साची ।

पंचवटिकेसि मृगाची । पाठी घेतली रामें ॥ २७॥

पूर्वकाया पालटिती । एकाचेचि बहुत होती ।

रक्तबिंदीं जन्मती । रजनीचर ॥ २८॥

नाना पदार्थ फळेंचि झाले । द्वारकेमध्यें प्रवेशले ।

कृष्णें दैत्य किती वधिले । कपटरूपी ॥ २९॥

कैसें कपट रावणाचें । शिर केलें मावेचें ।

काळनेमीच्या आश्रमाचें । अपूर्व कैसें ॥ ३०॥

नाना दैत्य कपटमती । जे देवांसही नाटोपती ।

मग निर्माण होऊन शक्ती । संहार केला ॥ ३१॥

ऐसी राक्षसांची माव । जाणों न शकती देव ।

कपटविद्येचें लाघव । अघटित ज्यांचें ॥ ३२॥

मनुष्यांची बाजीगिरी । राक्षसांची वोडंबरी ।

भगवंताची नानापरी । विचित्र माया ॥ ३३॥

हे साचासारिखीच देइसे । विचारितांचि निरसे ।

मिथ्याच परी आभासे । निरंतर ॥ ३४॥

साच म्हणावी तरी हे नासे । मिथ्या म्हणावी तरी हे दिसे ।

दोहीं पदार्थीं अविश्वासे । सांगतां मन ॥ ३५॥

परंतु हें नव्हे साचार । मायेचा मिथ्या विचार ।

दिसतें हें स्वप्नाकार । जाण बापा ॥ ३६॥

तथापि असो तुजला । भासचि सत्य वाटला ।

तरी तेथें चुका पडिला । ऐक बापा ॥ ३७॥

दृश्यभास अविद्यात्मक । तुझाही देह तदात्मक ।

म्हणोनि हा विवेक । तेथें संचरला ॥ ३८॥

दृष्टीनें दृश्य देखिलें । मन भासावरी बैसलें ।

परी तें लिंगदेह झालें । अविद्यात्मक ॥ ३९॥

अविद्येनें अविद्या देखिली । म्हणोन गोष्टी विश्वासली ।

तुझी काया अवघी संचली । अविद्येची ॥ ४०॥

तेचि काया मी आपण । हें देहबुद्धीचें लक्षण ।

येणेंकरितां झालें प्रमाण । दृश्य अवघें ॥ ४१॥

इकडे सत्य मानिला देह । तिकडे दृश्य सत्य हा निर्वाह ।

दोंहींमध्यें हा संदेह । पैसावला बळें ॥ ४२॥

देहबुद्धी केली बळकट । आणि ब्रह्म पाहों गेला धीट ।

तों दृश्यानें रोधिली वाट । परब्रह्माची ॥ ४३॥

तेथें साच मानिलें दृश्याला । निश्चयचि बाणोनि गेला ।

पहा हो केवढा चुका पडिला । अकस्मात ॥ ४४॥

आतां असो हें बोलणें । ब्रह्म न पाविजे मीपणें ।

देहबुद्धीची लक्षणें । दृश्य भाविती ॥ ४५॥

अस्थींच्या देहीं मांसाचा गोळा । पाहेन म्हणे ब्रह्मींचा सोहळा ।

तो ज्ञाता नव्हे आंधळा । केवळ मूर्ख ॥ ४६॥

दृष्टीस दिसे मनास भासे । तितुकें काळांतरीं नासे ।

म्हणोनि दृश्यातीत असे । परब्रह्म तें ॥ ४७॥

परब्रह्म तें शाश्वत । माया तेचि अशाश्वत ।

ऐसा बोलिला निश्चितार्थ । नानाशास्त्रीं ॥ ४८॥

आतां पुढें निरूपण । देहबुद्धीचें लक्षण ।

चुका पडिला तो कोण । बोलिलें असे ॥ ४९॥

मी कोण हें जाणावें । मीपण त्यागून अनन्य व्हावें ।

मग समाधान तें स्वभावें । अंगीं बाणे ॥ ५०॥

हरिः ॐ तत्सत् इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

दृश्यनिरसनं नाम अष्टमः समासः ॥ ८॥