Samas 1

समास 1 - दशक ७

समास पहिला : मंगलाचरण

॥ श्रीराम ॥

विद्यावंतांचा पूर्वजू । गजानन एकद्विजू ।

त्रिनयन चतुर्भुजू । परशुपाणि ॥ १॥

कुबेरापासून अर्थ । वेदांपासून परमार्थ ।

लक्ष्मीपासून समर्थ । भाग्यासी आले ॥ २॥

तैशी मंगळमूर्ती आद्या । तियेपासून झाल्या सकळ विद्या ।

तेणें कवि लाघवगद्या । सत्पात्रें जाहलीं ॥ ३॥

जैशीं समर्थाचीं लेकुरें । नाना अलंकारीं सुंदरें ।

मूळपुरुषाचेनि द्वारें । तैसे कवी ॥ ४॥

नमूं ऐशिया गणेंद्रा । विद्याप्रकाशपूर्णचंद्रा ।

जयाचेनि बोधसमुद्रा । भरतें दाटे बळें ॥ ५॥

जो कर्तृत्वास आरंभ । मूळपुरुष मूळारंभ ।

जो परात्पर स्वयंभ । आदि अंतीं ॥ ६॥

तयापासून प्रमदा । इच्छाकुमारी शारदा ।

आदित्यापासून गोदा । मृगजळ वाहे ॥ ७॥

जे मिथ्या म्हणतांच गोंवी । मायिकपणें लाघवी ।

वक्तयास वेढा लावी । वेगळेपणें ॥ ८॥

जे द्वैताची जननी । कीं ते अद्वैताची खाणी ।

मूळमाया गवसणी । अनंत ब्रह्मांडांची ॥ ९॥

कीं ते अवडंबरी वल्ली । अनंत ब्रह्मांडें लगडली ।

मूळपुरुषाची माउली । दुहितारूपें ॥ १० ।

वंदूं ऐशी वेदमाता । आदिपुरुषाची जे सत्ता ।

आतां आठवीन समर्था । सद्‌गुरूसी ॥ ११॥

जयाचेनि कृपादृष्टी । होय आनंदाची वृष्टी ।

तेणें गुणें सर्व सृष्टी । आनंदमय ॥ १२॥

कीं तो आनंदाचा जनक । सायुज्यमुक्तीचा नायक ।

कैवल्यपददायक । अनाथबन्धू ॥ १३॥

मुमुक्षचातकीं सुस्वर । करुणां पाहिजे अंबर ।

वोळे कृपेचा जलधर । साधकांवरी ॥ १४॥

कीं तें भवार्णवींचें तारूं । बोधें पाववी पैलपारू ।

महाआवर्तीं आधारू । भाविकांसी ॥ १५॥

कीं तो काळाचा नियंता । नाना संकटीं सोडविता ।

कीं ते भाविकाची माता । परम स्नेहाळ ॥ १६॥

कीं तो परत्रींचा आधारू । कीं तो विश्रांतीचा थारू ।

नातरी सुखाचें माहेरू । सुखरूप ॥ १७॥

ऐसा सद्‌गुरु पूर्णपणीं । तुटे भेदाची कडसणी ।

देहेंविण लोटांगणीं । तया प्रभूसी ॥ १८॥

साधु संत आणि सज्जन । वंदूनियां श्रोतेजन ।

आतां कथानुसंधान । सावध ऐका ॥ १९॥

संसार हाचि दीर्घ स्वप्न । लोभें वोसणती जन ।

माझी कांता माझें धन । कन्या पुत्र माझे ॥ २०॥

ज्ञानसूर्य मावळला । तेणें प्रकाश लोपला ।

अंधकारें पूर्ण झाला । ब्रह्मगोळ अवघा ॥ २१॥

नाहीं सत्वाचें चांदणें । कांहीं मार्ग दिसे जेणें ।

सर्व भ्रांतीचेनि गुणें । आपेंआप न दिसे ॥ २२॥

देहबुद्धि‍अहंकारे । निजले घोरती घोरे ।

दुःखें आक्रंदती थोरे । विषयसुखाकारणें ॥ २३॥

निजले असतांचि मेले । पुनः उपजतांच निजले ।

ऐसे आले आणि गेले । बहुत लोक ॥ २४॥

निदसुरेपणेंचि सैरावैरा । बहुतीं केल्या येरझारा ।

नेणोनियां परमेश्वरा । भोगिले कष्ट ॥ २५॥

त्या कष्टांचें निरसन । व्हावया पाहिजे आत्मज्ञान ।

म्हणोनि हें निरूपण । अध्यात्मग्रंथीं ॥ २६॥

सकळ विद्यामध्यें सार । अध्यात्मविद्येचा विचार ।

दशमाध्यायीं शार्ङ्गधर । भगवद्गीतेंत बोलिला ॥ २७॥

अध्यात्मविद्या विद्यानां वादः प्रवदतामहम् ॥

याकारणें अद्वैतग्रंथ । अध्यात्मविद्येचा परमार्थ ।

पावावया तोचि समर्थ । जो सर्वांगें श्रोता ॥ २८॥

जयाचें चंचळ हृदय । तेणें ग्रंथ सोडूंचि नये ।

सोडितां अलभ्य होय । अर्थ येथींचा ॥ २९॥

जयास जोडला परमार्थ । तेणें पहावा हा ग्रंथ ।

अर्थ शोधितां परमार्थ । निश्चयो बाणे ॥ ३०॥

जयास नाहीं परमार्थ । तयास न कळे येथींचा अर्थ ।

नेत्रेंविण निधानस्वार्थ । अंधास न कळे ॥ ३१॥

एक म्हणती मराठें काये । हें तों भल्यानें ऐकों नये ।

तीं मूर्खें नेणती सोयें । अर्थान्वयांची ॥ ३२॥

लोहाची मांदूस केली । नाना रत्नेंच सांठविलीं ।

तीं अभाग्यानें त्यागिलीं । लोखंड म्हणोनि ॥ ३३॥

तैशी भाषा प्राकृत । अर्थ वेदांत आणि सिद्धांत ।

नेणोनि त्यागिती भ्रांत । मंदबुद्धीस्तव ॥ ३४॥

अहाच सांपडतां धन । त्याग करणें मूर्खपण ।

द्रव्य घ्यावें सांठवण । पाहोंचि नये ॥ ३५॥

परिस देखिला अंगणीं । मार्गीं सांपडला चिंतामणी ।

अव्हा वेल महागुणी । कूपामध्यें ॥ ३६॥

तैसें प्राकृतीं अद्वैत । सुगम आणि सप्रचीत ।

अध्यात्म लाभे अकस्मात । तरी अवश्य घ्यावें ॥ ३७॥

न करितां व्युत्पत्तीचा श्रम । सकळ शास्त्रार्थ होय सुगम ।

सत्समागमाचें वर्म । तें हें ऐसें असे ॥ ३८॥

जें व्युत्पत्तीनें न कळे । तें सत्समागमें कळे ।

सकळ शास्त्रार्थ आकळे । स्वानुभवासी ॥ ३९॥

म्हणोनि कारण सत्समागम । तेथें नलगे व्युत्पत्तिश्रम ।

जन्मसार्थकाचें वर्म । वेगळेंचि असे ॥ ४०॥

भाषाभेदाश्च वर्तन्ते अर्थ एको न संशयः ।

पात्रद्वये यथा खाद्यं स्वादभेदो न विद्यते ॥ १॥

भाषापालटें कांहीं । अर्थ वाया जात नाहीं ।

कार्यसिद्धि ते सर्वही । अर्थाचपासीं ॥ ४१॥

तथापि प्राकृताकरितां । संस्कृताची सार्थकता ।

येर्ह व्हीं त्या गुप्तार्था । कोण जाणे ॥ ४२॥

आतां असो हें बोलणें । भाषा त्यागून अर्थ घेणें ।

उत्तम घेऊन त्याग करणें । सालीटरफलांचा ॥ ४३॥

अर्थ सार भाषा पोंचट । अभिमानें करवी खटपट ।

नाना अहंतेनें वाट । रोधिली मोक्षाची ॥ ४४॥

शोध घेतां लक्ष्यांशाचा । तेथें आधीं वाच्यांश कैंचा ।

अगाध महिमा भगवंताचा । कळला पाहिजे ॥ ४५॥

मुकेपणाचें बोलणें । हें जयाचें तोचि जाणें ।

स्वानुभवाचिये खुणें । स्वानुभवी पाहिजे ॥ ४६॥

अर्थ जाणे अध्यात्माचा । ऐसा श्रोता मिळेल कैंचा ।

जयासि बोलतां वाचेचा । हव्यासचि पुरे ॥ ४७॥

परीक्षावंतापुढें रत्नस । ठेवितां होय समाधान ।

तैसें ज्ञानियापुढें ज्ञान । बोलावें वाटे ॥ ४८॥

मायाजाळें दुश्चित होय । तें निरूपणें कामा नये ।

संसारिका कळे काय । अर्थ येथींचा ॥ ४९॥

व्यवसायात्मिका बुद्धिरेकेह कुरुनंदन ।

बहुशाखा ह्यनंताश्च बुद्धयो । अव्यवसायिनाम् ॥ १॥

व्यवसायी जो मळिण । त्यासि न कळे निरूपण ।

येथें पाहिजे सावधपण । अतिशयेंसीं ॥ ५०॥

नाना रत्नें नाना नाणीं । दुश्चितपणें घेतां हानी ।

परीक्षा नेणतां प्राणी । ठकला तेथें ॥ ५१॥

तैसें निरूपणीं जाणा । आहाच पाहतां कळेना ।

मराठेंचि उमजेना । कांहीं केल्या ॥ ५२॥

जेथें निरूपणाचे बोल । आणि अनुभवाची ओल ।

ते संस्कृतापरी सखोल । अध्यात्मश्रवण ॥ ५३॥

माया ब्रह्म वोळखावें । तयास अध्यात्म म्हणावें ।

तरी तें मायेचें जाणावें । स्वरूप आधीं ॥ ५४॥

माया सगुण साकार । माया सर्व विकार ।

माया जाणिजे विस्तार । पंचभूतांचा ॥ ५५॥

माया दृश्य दृष्टीस दिसे । मायाभास मनास भासे ।

माया क्षणभंगुर नासे । विवेकें पाहतां ॥ ५६॥

माया अनेक विश्वरूप । माया विष्णूचें स्वरूप ।

मायेची सीमा अमूप । बोलिजे तितुकी थोडी ॥ ५७॥

माया बहुरूप बहुरंग । माया ईश्वराचा संग ।

माया पाहतां अभंग । अखिल वाटे ॥ ५८॥

माया सृष्टीची रचना । माया आपली कल्पना ।

माया तोडितां तुटेना । ज्ञानेंविण ॥ ५९॥

ऐशी माया निरूपिली । स्वल्प संकेतें बोलिली ।

पुढें वृत्ति सावध केली । पाहिजे श्रोतीं ॥ ६०॥

पुढें ब्रह्मनिरूपण । निरूपिलें ब्रह्मज्ञान ।

जेणें तुटे मायाभान । एकसरें ॥ ६१॥

हरिः ॐ तत्सत् इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

सप्तमदशके मंगलाचरणनिरूपणं नाम प्रथमः समासः ॥ १॥