Samas 3

समास 3 - दशक ७

समास तिसरा : चतुर्दशब्रह्मनिरूपण॥ श्रीराम ॥

श्रोतां व्हावें सावधान । आतां सांगतों ब्रह्मज्ञान ।

जेणें होये समाधान । साधकांचें ॥ १॥

रत्नें साधाया कारणें । मृत्तिका लागे एकवटणें ।

चौदा ब्रह्मांचीं लक्षणें । जाणिजे तैसीं ॥ २॥

पदार्थेंविण संकेत । द्वैतावेगळा दृष्टांत ।

पूर्वपक्षेंविण सिद्धांत । बोलतांचि नये ॥ ३॥

आधीं मिथ्या उभारावें । मग तें ओळखोन सांडावें ।

पुढें सत्य तें स्वभावें । अंतरीं बाणे ॥ ४॥

म्हणोन चौदा ब्रह्मांचा संकेत । बोलिला कळावया सिद्धांत ।

येथें श्रोतीं सावचित्त । क्षण एक असावें ॥ ५॥

पहिलें तें शब्दब्रह्म । दुजें ओमित्येकाक्षरं ब्रह्म ।

तिसरें खंब्रह्म । बोलिली श्रुती ॥ ६॥

चौथें जाण सर्वब्रह्म । पांचवें चैतन्यब्रह्म ।

सहावें सत्ताब्रह्म । साक्षिब्रह्म सातवें ॥ ७॥

आठवें सगुणब्रह्म । नववें निर्गुण ब्रह्म ।

दहावें वाच्यब्रह्म । जाणावें पैं ॥ ८॥

अनुभव तें अकरावें । आनंदब्रह्म तें बारावें ।

तदाकार तें तेरावें । चौदावें अनिर्वाच्य ॥ ९॥

ऐशीं हीं चौदा ब्रह्में । यांचीं निरूपिलीं नामें ।

आतां स्वरूपांचीं वर्में । संकेतें दावूं ॥ १०॥

अनुभवेंविण भ्रम । या नां शब्दब्रह्म ।

आतां ओमित्येकाक्षरं ब्रह्म । तें एकाक्षर ॥ ११॥

खं शब्दें आकाशब्रह्म । महदाकाश व्यापक ब्रह्म ।

आतां बोलिजेल सूक्ष्म ब्रह्म । सर्वब्रह्म ॥ १२॥

पंचभूतांचें कुवाडें । जें जें तत्त्व दृष्टीस पडे ।

तें तें ब्रह्मचि रोकडें । बोलिजेत आहे ॥ १३॥

या नांव सर्वब्रह्म । श्रुतिआश्रयाचें वर्म ।

आतां चैतन्यब्रह्म । बोलिजेल ॥ १४॥

पंचभूतादि मायेतें । चैतन्यचि चेतवितें ।

म्हणोनियां चैतन्यातें । चैतन्यब्रह्म बोलिजे ॥ १५॥

चैतन्यास ज्याची सत्ता । तें सत्ताब्रह्म तत्त्वतां ।

तये सत्तेस जाणता । या नांव साक्षिब्रह्म ॥ १६॥

साक्षित्व जयापासूनी । तेंहीं आकळिलें गुणीं ।

सगुणब्रह्म हे वाणी । तयासि वदे ॥ १७॥

जेथें नाहीं गुणवार्ता । तें निर्गुणब्रह्म तत्त्वतां ।

वाच्यब्रह्म तेंही आतां । बोलिजेल ॥ १८॥

जे वाचें बोलतां आलें | तें वाच्यब्रह्म बोलिलें ॥

अनुभवासि कथिलें | नवचे सर्वथा ॥ १९ ॥

या नांव अनुभवब्रह्म । आनंदवृत्तीचा धर्म ।

परंतु याचेंही वर्म । बोलवेना ॥ २०॥

ऐसें हें ब्रह्म आनंद । तदाकार तें अभेद ।

अनिर्वाच्य संवाद । तुटोनि गेला ॥ २१॥

ऐशीं हीं चौदा ब्रह्में । निरूपिलीं अनुक्रमें ।

साधकें पाहतां भ्रमें । बाधिजेना ॥ २२॥

ब्रह्म जाणावें शाश्वत । माया तेचि अशाश्वत ।

चौदा ब्रह्मांचा सिद्धांत । होईल आतां ॥ २३॥

शब्दब्रह्म तें शाब्दिक । अनुभवेंविण मायिक ।

शाश्वताचा विवेक । तेथें नाहीं ॥ २४॥

जेथें क्षर ना अक्षर । तेथें कैंचें ओमित्येकाक्षर ।

शाश्वताचा विचार । तेथें न दिसे ॥ २५॥

खंब्रह्म ऐसें वचन । तरी शून्यातें नाशी ज्ञान ।

शाश्वताचें अधिष्ठान । तेथें न दिसे ॥ २६॥

सर्वत्रांस होतो अंत । हें तों प्रगटचि दिसत ।

प्रळय बोलिला निश्चित । वेदांतशास्त्रीं ॥ २७॥

ब्रह्मप्रळय मांडेल जेथें । भूतान्वय कैंचा तेथें ।

म्हणोनियां सर्वब्रह्मातें । नाश आहे ॥ २८॥

अचळासी आणी चळण । निर्गुणास लावितां गुण ।

आकारास विचक्षण । मानीतना ॥ २९॥

जें निर्माण पंचभूत । तें प्रत्यक्ष नाशवंत ।

सर्वब्रह्म हे मात । घडे केंवीं ॥ ३०॥

असो आतां हें बहुत । सर्वब्रह्म नाशवंत ।

वेगळेपणास अंत । पाहणें कैंचें ॥ ३१॥

आतां जयास चेतवावें । तेंचि मायिक स्वभावें ।

तेथें चैतन्याच्या नांवें । नाश आला ॥ ३२॥

परिवारेंविण सत्ता । ते सत्ता नव्हे तत्त्वतां ।

पदार्थेंविण साक्षता । तेही मिथ्या ॥ ३३॥

सगुणास नाश आहे । प्रत्यक्षास प्रमाण काये ।

सगुणब्रह्म निश्चयें । नाशवंत ॥ ३४॥

निर्गुण ऐसें जें नांव । त्या नांवास कैंचा ठाव ।

गुणेंवीण गौरव । येईल कैंचें ॥ ३५॥

माया जैसें मृगजळ । ऐसें बोलती सकळ ।

कां तें कल्पनेचें आभाळ । नाथिलेंचि ॥ ३६॥

ग्रामो नास्ति कुतः सीमा । जन्मेंविण जीवात्मा ।

अद्वैतासी उपमा । द्वैताची असे ॥ ३७॥

मायेविरहित सत्ता । पदार्थाविण जाणता ।

अविद्येविण चैतन्यता । कोणास आली ॥ ३८॥

सत्ता चैतन्यता साक्षी । सर्वही गुणांचिये पाशीं ।

ठायींचें निर्गुण त्यासीं । गुण कैंचें ॥ ३९॥

ऐसें जें गुणरहित । तेथें नामाचा संकेत ।

तोचि जाणावा अशाश्वत । निश्चयेंसीं ॥ ४०॥

निर्गुण ब्रह्मासी संकेतें । नामें ठेविलीं बहुतें ।

तें वाच्यब्रह्म त्यातें । नाश आहे ॥ ४१॥

आनंदाचा अनुभव । हाही वृत्तीचाच भाव ।

तदाकारीं ठाव । वृत्तीस नाहीं ॥ ४२॥

अनिर्वाच्य याकारणें । संकेतवृत्तीच्या गुणें ।

तया संकेतास उणें । निवृत्तीनें आणिलें ॥ ४३॥

अनिर्वाच्य ते निवृत्ती । तेचि उन्मनीची स्थिती ।

निरुपाधि विश्रांती । योगियांची ॥ ४४॥

वस्तु जे कां निरुपाधी । तेचि सहज समाधी ।

जेणें तुटे आधिव्याधी । भवदुःखाची ॥ ४५॥

जो उपाधीचा अंत । तोचि जाणावा सिद्धांत ।

सिद्धांत आणि वेदांत । धादांत आत्मा ॥ ४६॥

असो ऐसें जें शाश्वत ब्रह्म । जेथें नाहीं मायाभ्रम ।

अनुभवी जाणे वर्म । स्वानुभवें ॥ ४७॥

आपुलेनि अनुभवें । कल्पनेसि मोडावें ।

मग सुकाळीं पडावें । अनुभवाचे ॥ ४८॥

निर्विकल्पासि कल्पावें । कल्पना मोडे स्वभावें ।

मग नसोनि असावें । कल्पकोटी ॥ ४९॥

कल्पनेचें एक बरें । मोहरितांच मोहरे ।

स्वरूपीं घालितां भरे । निर्विकल्पीं ॥ ५०॥

निर्विकल्पास कल्पितां । कल्पनेचि नुरे वार्ता ।

निःसंगास भेटों जातां । निःसंग होइजे ॥ ५१॥

पदार्था ऐसें ब्रह्म नव्हे । मा तें हातीं धरूनि द्यावें ।

असो हें अनुभवावें । सद्‌गुरुमुखें ॥ ५२॥

पुढें कथेच्या अन्वयें । केलाचि करूं निश्चये ।

जेणें अनुभवास ये । केवळ ब्रह्म ॥ ५३॥

हरि ॐ तत्सत् इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

सप्तमदशके चतुर्दशब्रह्मनिरूपणं नाम तृतीयः समासः ॥ ३॥