Samas 4

समास 4 - दशक ७

समास चौथा : विमलब्रह्मनिरूपण॥ श्रीराम ॥

ब्रह्म नभाहूनि निर्मळ । पाहतां तैसेंचि पोकळ ।

अरूप आणि विशाळ । मर्यादेवेगळें ॥ १॥

एकवीस स्वर्गें सप्त पाताळ । मिळोन एक ब्रह्मगोळ ।

ऐसें अनंत तें निर्मळ । व्यापून असे ॥ २॥

अनंत ब्रह्मांडांखालतें । अनंत ब्रह्मांडांवरुतें ।

तेणेंविण स्थळ रितें । अणुमात्र नाहीं ॥ ३॥

जळीं स्थळीं काष्ठीं पाषाणीं । ऐशी वदे लोकवाणी ।

तेणेंविण रिता प्राणी । एकही नाहीं ॥ ४॥

जळचरां जैसें जळ । बाह्य अभ्यंतरीं निखळ ।

तैसें ब्रह्म हें केवळ । जीवमात्रासी ॥ ५॥

जळावेगळा ठाव आहे । ब्रह्माबाहेरी जातां न ये ।

म्हणोनि उपमा न साहे । जळाची तया ॥ ६॥

आकाशाबाहेरी पळों जातां । पुढें आकाशचि तत्त्वतां ।

तैसा तया अनंता । अंतचि नाहीं ॥ ७॥

परी जें अखंड भेटलें । सर्वांगास लिगडिलें ।

अति निकट परी चोरलें । सकळांसि जें ॥ ८॥

तयामध्येंचि असिजे । परी तयासी नेणिजे ।

उपजे भास नुपजे । परब्रह्म तें ॥ ९॥

आकाशामध्यें आभाळ । तेणें आकाश वाटे डहुळ ।

परी तें मिथ्या निवळ । आकाशचि असे ॥ १०॥

नेहार देतां आकाशीं । चक्रें दिसती डोळ्यांसी ।

तैसें दृश्य ज्ञानियांसी । मिथ्यारूप ॥ ११॥

मिथ्याचि परी आभासे । निद्रितांसी स्वप्न जैसें ।

जागा झालिया आपैसें । बुझों लागे ॥ १२॥

तैसें आपुलेनि अनुभवें । ज्ञानें जागृतीस यावें ।

मग मायिक स्वभावें । कळों लागे ॥ १३॥

आतां असो हें कुवाडें । जें ब्रह्मांडापैलीकडे ।

तेंचि आतां निवाडें । उमजोन दावूं ॥ १४॥

ब्रह्म ब्रह्मांडीं कालवलें । पदार्थमात्रासि व्यापून ठेलें ।

सर्वांमध्यें विस्तारलें । अंशमात्रें ॥ १५॥

ब्रह्मामध्यें सृष्टी भासे । सृष्टीमध्यें ब्रह्म असे ।

अनुभव घेतां आभासे । अंशमात्रें ॥ १६॥

अंशमात्रें सृष्टीभीतरीं । बाहेरी मर्यादा कोण करी ।

सगळें ब्रह्म ब्रह्मांडोदरीं । मा‍ईल कैसें ॥ १७॥

अमृतीमध्यें आकाश । सगळें सांठवतां प्रयास ।

म्हणोन तयाचा अंश । बोलिजे तो ॥ १८॥

ब्रह्म तैसें कालवलें । परी तें नाहीं हालवलें ।

सर्वांत परी संचलें । संचलेपणें ॥ १९॥

पंचभूतीं असे मिश्रित । परंतु तें पंचभूतातीत ।

पंकीं आकाशीं अलिप्त । असोनि जैसें ॥ २०॥

ब्रह्मास दृष्टांत न घडे । बुझावया देणें घडे ।

परी दृष्टांतीं साहित्य पडे । विचारितां आकाश ॥ २१॥

खंब्रह्म ऐशी श्रुती । गगनसदृशं हे स्मृती ।

म्हणोन ब्रह्मास दृष्टांतीं । आकाश घडे ॥ २२॥

काळिमा नसतां पितळ । मग तें सोनेंचि केवळ ।

शून्यत्व नसतां निर्मळ । आकाश ब्रह्म ॥ २३॥

म्हणोन ब्रह्म जैसें गगन । आणि माया जैसा पवन ।

आढळे परी दर्शन । नव्हे त्याचें ॥ २४॥

शब्दसृष्टीची रचना । होत जात क्षणक्षणां ।

परंतु ते स्थिरावेना । वायूच ऐसी ॥ २५॥

असो ऐशी माया मायिक । शाश्वत तें ब्रह्म एक ।

पाहों जातां अनेक । व्यापून असे ॥ २६॥

पृथ्वीसि भेदूनि आहे । परी तें ब्रह्म कठिण नव्हे ।

दुजी उपमा न साहे । तया मृदुत्वासी ॥ २७॥

पृथ्वीहूनि मृदु जळ । जळाहूनि तो अनळ ।

अनळाहूनि कोमळ । वायु जाणावा ॥ २८॥

वायूहूनि तें गगन । अत्यंतचि मृदु जाण ।

गगनाहूनि मृदु पूर्ण । ब्रह्म जाणावें ॥ २९॥

वज्रास असे भेदिलें । परी मृदुत्व नाहीं गेलें ।

उपमेरहित संचलें । कठिण ना मृदु ॥ ३०॥

पृथ्वीमध्यें व्यापूनि असे । पृथ्वी नासे तें न नासे ।

जळ शोषे तें न शोषे । जळीं असोनी ॥ ३१॥

तेजीं असे परी जळेना । पवनीं असे तरी चळेना ।

गगनीं असे परी कळेना । परब्रह्म तें ॥ ३२॥

शरीरीं अवघें व्यापलें । परी तें नाहीं आढळलें ।

जवळीच दुरावलें । नवल कैसें ॥ ३३॥

सन्मुखचि चहूंकडे । तयामध्यें पाहणें घडे ।

बाह्याभ्यंतरीं रोकडें । सिद्धचि आहे ॥ ३४॥

तयांमध्येंचि आपण । आपणां सबाह्य तें जाण ।

दृश्या वेगळी खूण । गगनासारिखी ॥ ३५॥

कांहीं नाहींसें वाटलें । तेथेंचि तें कोंदाटलें ।

जैसें न दिसें आपुलें । आपणासि धन ॥ ३६॥

जो जो पदार्थ दृष्टीस पडे । तें त्या पदार्था पैलीकडे ।

अनुभवे हें कुवाडें । उकलावें ॥ ३७॥

मागें पुढें आकाश । पदार्थेंविण जो पैस ।

पृथ्वीविण भकाश । एकरूप ॥ ३८॥

जें जें रूप आणि नाम । तो तो नाथिलाचि भ्रम ।

नामरूपातीत वर्म । अनुभवी जाणती ॥ ३९॥

नभीं धूम्राचे डोंगर । उचलती थोर थोर ।

तैसें दावी वोडंबर । मायादेवी ॥ ४०॥

ऐशी माया अशाश्वत । ब्रह्म जाणावें शाश्वत ।

सर्वांठायीं सदोदित । भरलें असे ॥ ४१॥

पोथी वाचूं जातां पाहे । मातृकामध्यें भरलें आहे ।

नेत्रीं रिघोनियां राहे । मृदुपणें ॥ ४२॥

श्रवणें शब्द ऐकतां । मनें विचार पाहतां ।

मना सबाह्य तत्त्वतां । परब्रह्म तें ॥ ४३॥

चरणीं चालतां मार्गीं । जें आडळे सर्वांगीं ।

करें घेतां वस्तुलागीं । आडवें ब्रह्म ॥ ४४॥

असो इंद्रियसमुदाव । तयामध्यें वर्ते सर्व ।

जाणों जातां मोडे हांव । इंद्रियांची ॥ ४५॥

जें जवळीच असे । पांहों जातां न दिसे ।

न दिसोन वसे । कांहीं एक ॥ ४६॥

जें अनुभवेंचि जाणावें । सृष्टीचेनि अभावें ।

आपुलेनि स्वानुभवें । पाविजे ब्रह्म ॥ ४७॥

ज्ञानदृष्टीचें देखणें । चर्मदृष्टी पाहों नेणे ।

अंतरवृत्तीचिये खुणे । अंतरवृत्ति साक्ष ॥ ४८॥

जाणे ब्रह्म जाणे माया । जाणे अनुभवाच्या ठाया ।

ते येक जाणावी तुर्या । सर्वसाक्षिणी ॥ ४९॥

साक्षत्व वृत्तीचें कारण । उन्मनी ते निवृत्ति जाण ।

जेथें विरे जाणपण । विज्ञान तें ॥ ५०॥

जेथें अज्ञान सरे । ज्ञान तेंही नुरे ।

विज्ञानवृत्ति मुरे । परब्रह्मीं ॥ ५१॥

ऐसें ब्रह्म शाश्वत । जेथें कल्पनेसी अंत ।

योगिजना एकांत । अनुभवें जाणावा ॥ ५२॥

हरि ॐ तत्सत् इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

सप्तमदशके विमलब्रह्मनिरूपणं नाम चतुर्थः समासः ॥ ४॥